Wat heeft Spinoza met Amsterdam? Nou, alles natuurlijk. Volgens burgemeester van der Laan staat Spinoza voor ‘de essentie van Amsterdam’. Aangezien dat laatste niet te definiëren valt, is daar geen speld tussen te krijgen. Van der Laan sprak deze gedenkwaardige woorden gisteren, toen hem een nieuwe editie in handen werd gedrukt van Spinoza’s Ethica. Na deze plechtigheid ging het gezelschap richting ‘Grand Café Amstelhoeck’ (de ‘c’ staat voor ouderwets gezellig) waar de burgemeester, de vertaler Corinna Vermeulen, en verder aanhangend volk werden toegesproken door filosoof Han van Ruler, die de band tussen de uit Amsterdam verbannen filosoof en dat oergezellige Mokum zo mogelijk nog dichter aanhaalde. Spinoza, aldus Ruler, ‘was de 17e eeuwse versie van Job Cohen. Een multicultureel denker.’
Ik was er niet bij. Ik lees het in de Volkskrant, en zak van mijn stoel. Ik heb geen idee via welke kronkelredenering Ruler tot deze vergelijking komt. Spinoza die de boel bij elkaar houdt? Spinoza die bij Marokkanen op de thee komt? Ik ken een compleet andere Spinoza.
In 1675 schreef de Amsterdamse regentenzoon Albert Burgh een lange brief aan Spinoza. Daarin riep hij de filosoof op om het bestaan van wonderen te erkennen, en te buigen voor het gezag van de Rooms-katholieke Kerk. Een instituut dat zó lang bestaat, en dat rechtstreeks teruggaat op Jezus Christus, moést het gelijk aan wel zijn kant hebben. Aldus Burgh. Spinoza kende Burgh. Dat was ooit een bewonderaar van hem geweest. Spinoza wist niet dat hij Rooms was geworden, en moet diep teleurgesteld zijn geweest. Hij schreef een felle brief terug. Een ongebroken traditie als bewijs voor de waarheid? ‘Dat is hetzelfde oude liedje als dat van de Farizeeën’ (waarmee hij het jodendom aanduidde). En trouwens, het jodendom is ouder; Burgh had beter jood kunnen worden. De katholieke Kerk? Dat was een organisatie gericht op het misleiden van mensen en ‘het bedwingen van de menselijke geest’. De enige organisatie ‘die haar hierin verre overtreft’, aldus Spinoza, was de islam. En zo gaat hij nog een tijdje door.
” Spinoza die de boel bij elkaar houdt? Spinoza die bij Marokkanen op de thee komt? “
De brief van Burgh en Spinoza’s antwoord verschenen in 1677, in de Opera Posthuma. Heel Europa sprak er schande van. Spinoza’s repliek gold geruime tijd als het meest anti-religieuze geschrift ooit. De Britse filosoof Henry More, géén katholiek, sprak van het meest kwaadaardige geschrift dat Spinoza ooit had geschreven. Hij noemde hem een ‘man without shame and intellect en een most prudent impostor and hypocrite‘.
More was zo’n man die graag de boel bij elkaar hield. Voor de lieve vrede in het door religieuze twisten verscheurde Engeland. Spinoza had maar één doel: het keihard blootleggen van de cynische, bittere waarheid. Hij was allesbehalve een multicultureel denker.
(Citaten uit Radical Enlightenment, van Jonathan Israël)
