Vorige week werd in het Amsterdamse Pakhuis de Zwijger The Social Conference georganiseerd. Van een bekende die erbij was hoorde ik de anekdote dat spreker na spreker voor een zaal mensen stond te presenteren, terwijl zijn toehoorders over hun iPads, laptops en telefoons gebogen zaten. In contact met een andere wereld dan de plek waar ze op dat moment waren. Het internet is iets fascinerends.
De Franse filosoof Alexis de Tocqueville publiceerde in 1835 het eerste deel van Democracy in America. In de introductie schreef hij: “A new science is needed for a world altogether new.” De laatste tijd zoemt die zin steeds vaker door mijn hoofd. Tocqueville reisde door de Verenigde Staten omdat hij besefte dat de oude aristocratische wereld van zijn ouders niet terug zou komen. Er was een nieuwe wetenschap nodig om de nieuwe, democratische wereld te kunnen begrijpen.
Botsing tussen twee werelden
Eind vorig jaar kwam de nieuwe wereld van nu in botsing met de oude. De Verenigde Staten en de Europese Unie openden de aanval op de anarchie die internet heet. Wetten die schuil gaan achter afkortingen als ACTA, PIPA en SOPA moeten het internet te tuchtigen volgens regels die in de oude wereld nog common sense waren. Overheidsinstanties krijgen echter slecht grip op het web, en arrestaties zoals recent bij MegaUpload kunnen rekenen op luid protest. Het internet laat zich niet temmen door aardse zaken als auteursrecht.
Het internet ontworstelt zich daarmee aan de regels van nationale en supranationale wetgeving. De wetten van min of meer willekeurige gebieden afgebakend door landsgrenzen en geregeerd door (nationale) regeringen zijn niet van toepassing op de egalitaire anarchie waaruit de digitale wereld bestaat.
De oude wereld heeft zichtbaar moeite met deze nieuwe realiteit. De verzuiling, het Nederlandse omroepbestel, de bestuurlijke inrichting van Nederland: het zijn verticale structuren die de negentiende en twintigste eeuw vorm gaven. Maar de nieuwe wereld werkt horizontaal. Steeds meer mensen zijn niet langer gebonden aan de plaats waar ze zijn geboren, of het land waarin ze zijn opgegroeid. We kiezen onze vrienden op basis van onze eigen interesses – of ze nu in Rio de Janeiro of Krimpen aan de IJssel wonen. Landsgrenzen en de plaats waar je geboren bent doet er steeds minder toe. Wie actief is op Facebook heeft met de Amerikaanse wet te maken, ook al woont iemand zelf niet in de Verenigde Staten.
Losse verbanden in een horizontale wereld
Dat is een merkwaardige situatie, maar ook eentje die het bestaansrecht van de natiestaat steeds nadrukkelijker in twijfel trekt. Waar je vroeger min of meer door nood gedwongen vastzat aan de stad of het land waar je werd geboren, schept het internet een nieuwe, horizontale werkelijkheid. Individuen verenigen zich in steeds lossere verbanden. Wie laat zich nog beperken door iets waarvoor niet zelf gekozen is?
Alle sociale ontwikkelingen vanaf de jaren ’90, het internet, mondialisering, ontzuiling, de Europese interne markt, de explosieve toename van ZZP’ers – in alle sectoren, van de bouw tot de kunsten – zijn terug te voeren op de onstuitbare horizontalisering van de wereld.
De keerzijde bestaat echter ook. Niet iedereen is toegerust op de “cultuur van het nieuwe kapitalisme”, zoals Richard Sennett het noemde in zijn boek met dezelfde titel. Sennett schetst de dynamiek van nieuwe, horizontale manier van werken die voor sommigen heel goed, maar voor anderen rampzalig uitpakt. De gouden kooi van hiërarchische arbeidsrelaties, vaste contracten en een levenslange verbintenis met hetzelfde bedrijf knelde weliswaar soms, maar bood tegelijkertijd zekerheid.
Born en de wetten van de markt
Afgelopen weekend stond er een grote reportage over het Limburgse Born in De Volkskrant. De autofabriek van NEDCAR gaat aan het einde van dit jaar waarschijnlijk sluiten, waardoor 1500 banen zullen verdwijnen. Voor Born is het een zware klap. De fabriek bestaat dit jaar 45 jaar. Toen in de jaren ’60 de mijnen werden gesloten opende DAF in 1967 haar deuren, waardoor een drama het Limburgse dorp werd bespaard.
De wetten van de markt zullen Born dit jaar echter naar alle waarschijnlijkheid niet genadig zijn. Is het gek dat in alle drie de stemlokalen van Born de PVV tijdens de verkiezingen van 2010 de grootste werd? Is het cynisch om vast te stellen dat er in Nederland (in ieder geval online) meer lawaai werd gemaakt toen de Australiër Kim Schmitz van zijn bed werd gelicht voor het schenden van Amerikaanse copyrightwetgeving dan om het feit dat 1500 mensen uit midden-Limburg straks op straat staan?
Tocqueville realiseerde zich dat de oude wereld niet terugkwam, en wilde de nieuwe wereld begrijpen om er zo goed mogelijk vorm aan te kunnen geven. Het is een illusie om te denken dat een terugkeer naar vroeger mogelijk is. Ons stuurloos laten meevoeren door de krachten die nu onze toekomst vormen is echter een tweede.
