Deze maand is het een jaar geleden dat de Occupy Wall St. beweging voor het eerst zijn tentenkamp opsloeg in het Zuccotti Park in New York. Na een demonstratie op Wall St. trokken de Occupyers naar het park om daar te gaan kamperen. Sindsdien werd er weinig meer van ze vernomen, hoewel ze online nog erg actief zijn om de 99% aan de macht te brengen. De aandacht van media en commentatoren verslapte echter, en Occupy Wall St. verdween uit ieders blikveld.
Batman v. Occupy Wall St.
Daar kwam deze zomer verandering in. Vanaf het moment dat de Batman-film The Dark Knight Rises in juli in première ging voerden recensenten in de Angelsaksische wereld een strijd over de juiste uitleg van de film. Bracht regisseur Christopher Nolan met The Dark Knight Rises een ode aan het kapitalisme, of niet? Was de opstand van het proletariaat in Gotham onder leiding van hoofdschurk Bane eigenlijk een referentie naar Occupy Wall St. en een kritiek op wat de beweging in zijn uiterste vorm teweeg kan brengen – burgerrechtbanken, anarchie, chaos?
Het centrale twistpunt op de opiniepagina’s van Angelsaksische kranten ging over de vraag of Nolan met ‘zijn’ Batman conservatieve cultuurkritiek bedreef, en of Batman in politiek opzicht ‘rechts’ zou zijn. Eind augustus mengde Slavoj Žižek zich in het debat, en stelde dat de film onze onzekerheden reflecteert. Bane is volgens Žižek de incarnatie van de ‘goede terrorist’, een figuur die diep van binnen eigenlijk het beste met ons voorheeft. Žižek signaleert terecht dat Bane het product is van een samenleving waarin de rijken niet langer om de armen geven.
Wat in vrijwel alle commentaren echter steeds weer gemist leek te worden is dat er in The Dark Knight Rises niet alleen de werelden van boven- en onderklasse met elkaar in botsing komen (uitgedrukt in de onheilspellende woorden van Catwoman: ‘There’s a storm coming, Mr. Wayne. You and your friends better batten down the hatches, because when it hits, you’re all gonna wonder how you ever thought you could live so large and leave so little for the rest of us.’), maar ook twee werelden uit de bovenklasse zelf, die beiden een fundamenteel verschillende visie op het kapitalisme vertegenwoordigen.
Twee soorten kapitalisme
Het is het kapitalisme van John Daggett tegenover dat van Bruce Wayne / Batman. Daggett belichaamt het oer-kapitalisme, geïnspireerd door het credo van Bernard Mandeville: private vices zullen leiden tot public benefits. De gulzigheid en inhaligheid van individuen heeft de volmaakt kapitalistische wereld gunstige gevolgen voor iedereen. Het is het sprookje waar verwarde mensen tot vandaag de dag in geloven, vaak verenigd in volstrekt wereldvreemde verenigingen als de Libertarische Partij en andere clubs die er genoegen in scheppen hun debatavondjes te vullen met hersenloos gezwets.
John Daggett bespot aan het begin van de film Miranda Tate om haar geloof in ‘save-the-world-projects’. Verspilde moeite en zonde van het geld, wat hem betreft. Wat Daggett van filantropie vindt laat zich raden.
Tegenover Daggett staat Wayne, de miljardair die zijn geld weliswaar met wapenhandel en speculatie op de beurs verdient (zoals Žižek opmerkt), maar met de winsten van zijn bedrijf weeshuizen steunt en zich als hoeder over Gotham ontfermd. De stad mag corrupt en verrot zijn, Batman koestert een irrationele genegenheid voor de allerzwaksten, die hij wil beschermen.
Private virtues, public benefits
De film van Nolan is geen ideologische keuze voor of tegen het kapitalisme, maar eerder een schets van de verschillende vormen die het kapitalisme kan hebben in onze post-1989 wereld. Nu het communisme is verslagen is het kapitalisme vooral zijn eigen grootste vijand: als het zichzelf niet in toom weet te houden, zal er altijd verzet tegen komen. De held van het kapitalisme is Bruce Wayne, en niet John Daggett. Wayne begrijpt dat het op cruciale momenten noodzakelijk is te handelen tégen de geest van het kapitalisme: private vices voor public benefits? Het zijn de private virtues die verschil maken en werkelijk public benefits hebben.
In De Volkskrant werd dit weekend aandacht besteed aan de sinds de jaren ’90 toenemende kloof tussen de klassen, met name tussen mensen van verschillende opleidingsniveaus. The Dark Knight Rises schetst het meest indringende probleem van onze tijd. De film zou verplicht moeten zijn voor alle politici.
