Wat kost democratie eigenlijk? In ruil voor hoeveel economische groei bent u bereid de zeggenschap over uw pensioen, uw uitkering of uw dertiende maand op te geven? Tot nu toe heeft u alleen maar toegelegd op het uitkleden van uw democratische zelfbeschikking, en veel ook. Honderden miljarden om de grote droom van een Verenigd Europa te redden. Uit angst om alles te verliezen? Nicolas Sarkozy spiegelde het continent voor wat er gebeurt als de EU niet gered wordt: de vrede is dan niet gegarandeerd.
Germaans toezicht
Columnist van de Financial Times Gideon Rachmann relativeerde op 28 november Sarkozy’s zorgen. Ja, de crisis is erg en het lijkt een beetje op de jaren ‘30 maar toch is het ook weer niet zo erg dat we ons moeten opmaken voor een 21ste-eeuwse Hitler.
Onder de column van Rachmann is ene Daniel J. het duidelijk niet met hem eens. Wat hem betreft neemt Merkel het gauw over in Europa, omdat anders de pleuris uitbreekt. “I would welcome a total German control. In fact, a total control of anyone in the western block, be it France, Britain or Germany.” De controle van Duitsland moet voorkomen dat in de periferie van Europa landen terugvallen op openlijk fascisme. Neem de welvaart weg, en je krijgt hetzelfde fanatisme dat in de jaren ’30 de aan de wieg stond van nazi-Duitsland.
Brood en spelen
De fout die zowel Rachmann als de min of meer anonieme FT-commenter maken is klassiek. Geef het volk brood en spelen en de wereld is veilig, denken zij. Mensen met een volle buik klagen niet, en als je de buik maar vol genoeg houdt, het tempo van de economische groei niet al te zeer in gevaar brengt, dan heb je geen kind aan ze.
Je vraagt je af of Rachmann en de anderen in de jaren ’90 en de jaren ’00 onder een steen hebben gelegen. Tot 2008, en eigenlijk tot op de dag van vandaag, wordt de Westerse wereld rijker. Waarom dan toch een decennium van nieuwrechtse revoltes in Europa? Waarom dan toch weer dat verlangen naar een culturele identiteit, naar eigenheid, naar een plek in een ideologisch systeem als anker in de wereld? Wie het belang van grote verhalen niet snapt, zal op die vraag nooit een antwoord kunnen geven.
Het einde van de geschiedenis
In het essay The End of History uit de zomer van 1989 betoogde Francis Fukuyama dat de loop van de geschiedenis uiteindelijk zou uitmonden in de mondiale dominantie van de liberale democratie. Concurrerende filosofische en politieke systemen zoals het fascisme en het communisme hadden voorgoed afgedaan. Om de stelling van Fukuyama kracht bij te zetten viel een aantal maanden later de Berlijnse muur.
De centrale thesis van Fukuyama was dat de mens een universeel verlangen heeft om in een moderne samenleving te wonen, met onder andere kwalitatieve gezondheidszorg, welvaart, bezit en de mogelijkheid om een goede opleiding te volgen. Zulke economische modernisering stimuleert ook de vraag naar politieke participatie, en daarmee de liberale democratie.
Boekhouden
Fukuyama was echter niet bepaald enthousiast over dit einde van de geschiedenis. De belangrijkste consequentie van de ervan zou het steeds verder bewegen in de richting van ‘Common Marketization’ van de wereld zijn. Politiek zou boekhouden worden, waarin geen plek is voor grote verhalen:
Indeed, there is on the Right what one might label the Wall Street Journal school of deterministic materialism that discounts the importance of ideology and culture and sees man as essentially a rational, profit-maximizing individual.
Het eind van de geschiedenis zou dus een trieste tijd worden:
The struggle for recognition, the willingness to risk one’s life for a purely abstract goal, the worldwide ideological struggle that called forth daring, courage, imagination, and idealism, will be replaced by economic calculation, the endless solving of technical problems, environmental concerns, and the satisfaction of sophisticated consumer demands.
Grote verhalen
Het Europa dat nu gered wordt is een instrument van technocraten om hun spel van economische voorspellingen op bot te vieren. De roep om grote verhalen ketst nog altijd af op de muren van Brusselse ivoren burchten, en ernaar luisteren is taboe. Populisme heet het met een vies woord. Ondertussen wordt het grote verhaal van de Verlichting, dat democratie, soevereiniteit en zelfbeschikking bracht, verder uitgekleed in het schijnbaar allesomvattende belang van markt en materialisme. Regeringsleiders blijven stug vasthouden aan het mantra van procentpunten. Alsof dat ons verlossing zal brengen.
Wellicht delen de boekhoudpolitici stiekem het angstbeeld van FT-reaguurder Daniel J. en is de keuze volgens hen ook de keuze tussen fascisme of een door sympathieke technocraten geleide aandelen-heilstaat. Poppenkastparlementen zullen hier en daar wat mogen klooien met het zakgeld dat Brussel ze geeft, maar de God van de obligatierente boos maken mogen ze natuurlijk niet. Het grote naoorlogse verhaal dat democratie heette moet wijken voor de tucht van beurskoersen. Martin Sommer schreef dit weekend in de Volkskrant dat democratie duur is. Dat blijkt. Te duur, in ieder geval, om er al te veel rekening mee te houden.
