Open Access. De Nederlandse Universiteitsbibliotheken liggen in de clinch met een van de grootste uitgevers van toonaangevende vakbladen omdat die geen stappen wenst te zetten in de richting van Open Access, en nu hebben de verenigde universiteiten met veel bombarie en een persbericht de stekker uit de onderhandelingen getrokken, en kan Elsevier vooralsnog fluiten naar een nieuw contract. Onze rector magnificus in Leiden stuurde nog een ronkende email aan de medewerkers om nog eens te benadrukken hoe schokkend het allemaal wel niet was, dat Elsevier niet meewerkte.
Tsja. Ergens hebben ze gelijk, maar ik weet niet of je een multinational als Elsevier kan verwijten de eigen financiële belangen in het oog te houden, en de eigen machtspositie tot het uiterste te gebruiken, zeker in een klein landje als Nederland. Zonder Elsevier geen toonaangevende vakbladen als The Lancet en Cell, en zonder die vakbladen geen baanbrekende inzichten om te verwerken in het Nederlandse onderzoek.
Dat is welhaast ondenkbaar: uiteindelijk zullen de universiteiten linksom of rechtsom tot een compromis moeten komen, en een contract moeten sluiten. U weet dat, ik weet dat, de universiteiten weet dat. Elsevier weet dat.
Je kan je ook afvragen of het wel zo’n goed idee is om te proberen open access van de grond te krijgen via grote bedrijven wiens voornaamste bestaansrecht erin ligt grof geld te verdienen aan publieke instanties die de kosteloos aangeleverde resultaten van publiek gefinancierd onderzoek beschikbaar willen maken voor hun publiek gefinancierde medewerkers en studenten.
Het hele principe van Open Access staat haaks op de (parasitaire) belangen van uitgeverijen als Elsevier. Sterker: het hele principe van open access draait erom de macht van grote uitgeverijen te breken, waardoor het wetenschapsproces straks een stuk goedkoper kan.
Als je Open Access écht serieus neemt, moet je als universiteiten zoeken naar wegen die het voor je eigen wetenschappers aantrekkelijk maken om niet in de toonaangevende betaalmuurtijdschriften van Elsevier te publiceren, maar in nieuwe, alternatieve media, die net zo peer reviewed zijn, en net zo goede kwaliteit leveren, maar dan zonder de vette winstmarges die een commerciële partij nou eenmaal nodig heeft om te overleven.
Open Access wordt niet de norm zonder een nieuwe generatie toonaangevende tijdschriften, en die tijdschriften komen er niet zonder structurele inspanningen van overheden en universiteiten om buiten de grote uitgevers om te zoeken naar manieren om te publiceren. Ja, dat kost tijd, en geld, en het vereist structurele internationale samenwerking, maar het is uiteindelijk zinniger dan proberen Elsevier, Wiley en Springer ervan te overtuigen dat een beetje minder geld verdienen ook best wel okée is.
Daarnaast kunnen universiteiten véél meer doen dan nu gebeurt om hun wetenschappers ertoe aan te zetten hun bevindingen (ook) in open access media te publiceren. Natuurlijk zouden we als wetenschappers graag allemaal al ons werk open access publiceren. Dat is het punt niet. Het punt is dat veel van wetenschappers hun publicaties schrijven op tijdelijke onderzoekscontracten, en dat er brood op de plank moet. Dat brood komt er een stuk makkelijker door prestigieuze publicaties in toptijdschriften, maar als je bij sollicitaties en beursprocedures expliciet vergelijkbare credits zou krijgen voor publicatie via peer reviewed open access media, zou dat al een slok op een borrel schelen.
Sowieso: zorg dat je medewerkers weten waar ze in hun vak hun onderzoek open access en peer reviewed kwijt kunnen mochten ze daartoe de intrinsieke behoefte voelen. Juridische bijstand helpen ook: veel wetenschappers durven wellicht niet hun digitale overdrukken openbaar te verspreiden, terwijl dat soms gewoon mag. Soms weten ze niet waar dat makkelijk kan: als universiteiten hun openbare onderzoeksarchieven wat beter onder aandacht zouden brengen bij hun personeel, en die zouden koppelen aan hun websites, zou er een wereld te winnen zijn.
Kort en goed: het is zeer nobel dat onze universiteiten dapper pogen uitgeversgigant Elsevier in beweging te krijgen, maar de echte weg naar open access ligt elders, en vergt veel meer inspanning dan wat met persmuziek gelardeerde kakofonie aangaande mislukte contractonderhandelingen.
