Dat Zeid Ra’ad al-Hussein, de hoge commissaris van de VN voor mensenrechten, de wanhoop nabij is, kan iedereen zich voorstellen. En dat de opkomst van Nieuw Rechts in Europa hem niet bevalt, is ook niet echt verrassend. Maar de manier waarop hij ‘ons’ Europeanen de les leest (in NRC Handelsblad van 7 mei, Blendle-link), geeft aan dat deze commissaris een nogal beperkte visie heeft op mensenrechten. En blijkbaar niet beseft dat mensenrechten vaak onverenigbaar zijn met elkaar.
Vluchtelingen tegenhouden en terugsturen is Europa onwaardig, aldus Zeid. Het is tegen alle internationale verdragen én tegen onze eigen Europese principes. Het feit dat Europa vluchtelingen de deur wijst, is een teken dat het fascisme terugkeert. Zeid zegt het eerst wat omfloerst:
“Ik zie een verslechtering in Europa. Dat is echt zorgelijk. Als we niet uitkijken, komen de toestanden die destijds juist hebben geleid tot het opstellen van mensenrechtenverdragen, weer terug.”
Maar verderop in het interview barst hij echt los. Na enige nostalgische opmerkingen over hoe gastvrij Europa vroeger was (zou het écht?), vervolgt hij:
“En nu staan er een paar fanatici op, gedreven door pathologische haat, en meteen denken veel Europeanen dat alles op de helling staat. (…) Ze lopen achter demagogen en populisten aan. Zoeken zondebokken, liefst een zwakke groep outsiders. Als je anderen de schuld kunt geven van de problemen, voel je jezelf beter. Zo keert het wij-zij denken in Europa terug. (…) we hebben dit eerder gezien Als mensen intolerant worden en oproepen tot haat en geweld tegen bepaalde etnische groepen, kun je een oncontroleerbare escalatie krijgen: discriminatie, vervolging. Hate speech ligt al op de weg naar geweld. Aan het eind van die weg is er altijd bloed.”
NRC Handelsblad had deze Jordaanse prins natuurlijk kunnen vragen of hij niet beter kan klagen over demogogen en hate speech in het Midden-Oosten. Maar over het falen van de staten aldaar geen woord in het hele interview (van twee pagina’s). De enige opmerking over de regio betreft, alweer, het feit dat ‘wij’ Europeanen fout bezig zijn. Want we geven geen geld:
”Europeanen moeten beseffen dat veel minder vluchtelingen deze kant op waren gekomen als Europa meer had geïnvesteerd in regionale opvang. Dat is niet gebeurd. Mede daardoor is de situatie in de regio desperaat en zoeken vluchtelingen hun heil in Europa. Europese leiders mogen hier best wat meer accent op leggen.”
Hier zien we alweer die hardnekkige neiging van de islamitische/Arabische intelligentia om de schuld voor alle ellende vooral in de schoenen van ‘Het Westen’ te schuiven. De islam is vrede, de Arabieren valt ook niks te verwijten – nee, het is allemaal de schuld van de westerse machten. En het feit dat Europa zoveel vluchtelingen over de drempel krijgt, is óók al onze eigen schuld. Hadden we die failed states daar maar honderden miljoenen steun moeten geven.
Geld had niks uitgemaakt, en zal dat ook niet doen. Slechts een klein deel, het relatief rijke en initiatiefrijke deel van de vluchtelingen, kiest ervoor om de regio definitief te verlaten en te proberen Europa te bereiken. En zij zouden écht niet op andere gedachten zijn gekomen omdat er in die troosteloze vluchtelingenkampen Europese hutjes verrijzen, of omdat iedereen daar dezelfde aalmoes krijgt uitgedeeld. Geld in de vluchtelingenkampen steken is nobel en noodzakelijk, maar het had niks verandert aan de (kleine) stroom richting Europa, en zal daar ook niks aan veranderen. Grote delen van het Midden-Oosten zijn nu eenmaal verwoest. Wie kan, vertrekt. Daar helpt geen watertankje tegenop. Maar goed, de Jordaanse prins komt zijn koninklijke familie in Amman natuurlijk graag financieel te hulp.
Het echte probleem met deze Zeid is dat hij de fundamentele problematiek rond het begrip ‘mensenrechten’ niet begrijpt, of niet wil begrijpen. Mensenrechten kunnen haaks op elkaar staan. Naast het recht van een mens op veiligheid, een dak boven zijn hoofd en onderwijs is er ook het recht van een mens op vrijheid van meningsuiting, en in het verlengde daarvan het recht op democratie. Niemand in Europa zal de vluchtelingen die eerste rechten ontzeggen. Maar ondertussen zijn er die andere twee. En daarmee is iets bijzonders aan de hand. Aan die twee gaat iets vooraf namelijk het gevoel (ja, een gevoel, meer is het niet, zoals Ernest Renan al zei) dat je onderdeel uitmaakt van een volk, een natie. Het gevoel dat men ondanks alle tegenstellingen en partijstrijd toch bij elkaar hoort. Dat andere klassen, geloven en rassen ondanks alle harde tegenstellingen toch tot (om terug te keren naar de bron van de parlementaire democratie:) ‘his majesty’s most loyal opposition’ behoren. Dat gevoel is onmisbaar voor een goed functionerende democratie. Anders zijn partijen nooit bereid om elkaars wetgeving te accepteren, of de macht over te dragen. Dan gaat elke machtsoverdracht gepaard met geweld, en glijdt een land af naar dictatuur en anarchie. Voorbeelden genoeg.
In veel West-Europese landen was dat gevoel sinds de Tweede Wereldoorlog vanzelfsprekend. Maar dat is het nu niet meer. De komst van ‘gastarbeiders’ veroorzaakte de eerste scheur; de vluchtelingenstroom heeft het groeiende onbehagen doen omslaan in grote zorgen. Zorgen om behoud van welvaart, zorgen vanwege een dalend gevoel van veiligheid in de eigen wijk en straat, maar ook zorgen om de democratie. Velen zien ‘hun’ samenleving uiteenvallen. Ze gaan niet ineens, onder invloed van demoagogen, denken in termen van ‘wij’ en ‘zij’. Ze hebben simpelweg met lede ogen moeten constateren hoe door etnische en culturele verschillen een ‘wij’ en ‘zij’ is ontstaan. En ze willen dat ‘wij’ gevoel terug. En ze vinden logischerwijs dat de minderheid zich moet aanpassen en dat nóg meer immigranten geen verstandige zaak is. Daarbij speelt nostalgie een rol; daar komt zeker een scheut xenofobie bij kijken. Allemaal waar. Maar dat doet niets af aan de kern van de zaak: de zeer legitieme angst dat de samenleving versnippert, en dat er geen ‘wij’ meer bestaat. Het gevoel dat aan de basis ligt van een elke samenleving met een functionerende democratie.
Nieuw Rechts is geen proto-fascisme. Nieuw Rechts komt voort uit een nostalgisch verlangen naar de geborgen samenleving (inclusief welvaartsstaat!) en de consensusdemocratie van vroeger. Dat verlangen staat haaks op het verlangen van duizenden vluchtelingen om Europa binnen te lopen.
Mensenrechten zijn nu eenmaal geen eenheidsworst.
