Moderniteit en onzekerheid zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Vroeger – in tijden waarin traditie overheerste – kende iedereen zijn plaats en doel in de samenleving. De zoon van de smid werd ook smid en het geloof gaf houvast. Toen kwam de moderniteit met al haar veranderingen en gingen we zoeken naar onze identiteit. Moderniteit is ook onlosmakelijk verbonden met migratie. Industrialisatie, mechanisering en digitalisering hebben ertoe geleid dat mensen wegtrokken uit dorpen. Eerst naar de stad, maar in toenemende mate ook naar andere landen.
De beroemde socioloog Zygmunt Bauman is gespecialiseerd in moderniteit. Het webmagazine Reset-Dialogues On Civilizations sprak met hem over de onzekerheid van moderniteit en migratie. In tien minuten legt Bauman helder uit waarom moderne overheden zo bezig zijn met migranten, en zo weinig met het oplossen of verhelpen van de oorzaken van de onzekerheid die moderniteit met zich brengt.
Modernisatie en migratie zijn elkaars tweelingbroer, stelt Bauman. Bij elke stap in economische vooruitgang worden bepaalde manieren van in je bestaan voorzien overbodig. De mensen die zo leefden worden daarmee overbodig: “they can’t be accommodated where they are”. Deze mensen moeten in beweging komen, of ze nu willen of niet, op zoek naar geluk elders.
Toen Europa moderniseerde, waren Europeanen de migranten. Zij gingen naar de nieuwe wereld in Amerika en Australië. De oorspronkelijke bewoners daar waren ook niet al te blij met de nieuwkomers, maar ze konden er weinig tegen doen. De migratie die we nu hebben kenschetst Bauman als diasporische migratie. Diaspora verwijst hier naar het behoud van eigen cultuur. De huidige migranten proberen assimilatie te weerstaan en blijven zo langdurig de Ander in een samenleving.
De onzekerheid waarmee dit stuk begint gaat echter niet over de onzekerheid die migranten hebben. Autochtone bewoners zitten er ook mee. De wereld verandert, de wereld verandert snel en de wereld verandert steeds sneller. Omdat mensen ontwikkelingen slecht kunnen bijhouden, nemen existentiële onzekerheid en angst toe: wie ben ik en wat is deze wereld waarin ik leef? Volgens Bauman is er sprake van een ambiance of uncertainty: een permanent gevoel dat er van alles kan gebeuren, maar dat daar niets aan gedaan kan worden.
Global capital, global trade, global terrorism zijn allemaal anonieme processen en dus moeilijk te bestrijden. Multinationale bedrijven dragen bij aan zulke angst en onzekerheid, maar zijn ongrijpbaar. Beleidsmakers kunnen daarom weinig doen tegen existentiële angst. Ze kunnen niet voorkomen dat een bank omvalt. Ze kunnen niet voorkomen dat een grote producent besluit om voortaan in China te gaan produceren. Ze kunnen wel wat doen aan migranten. Migranten hebben wel een gezicht en zijn ook nog eens dichtbij, soms zelfs in het huis naast je. Bovendien is migratiebeleid zichtbaar: daarmee laten beleidsmakers zien dat zij iets doen, dat ze niet stil zitten terwijl hun volk lijdt.
Het resultaat is dat slachtoffers slachtoffers bevechten. Migranten, autochtone bewoners en beleidsmakers zijn allemaal slachtoffers van moderniteit. Wat gebeurt er als slachtoffers met slachtoffers vechten? Juist: de dader – Bauman noemt hier de bankdirecteur – is de lachende derde. “When victims fight victims … the culprits, the purpetrators, can sleep quietly and go scot free”.
Theorie is cool want het helpt ons om fenomenen uit onze sociale werkelijkheid beter te begrijpen. Soms gaat dat heel snel. Nog geen half uur nadat ik gisterochtend via Twitter op dit filmpje van Bauman stuitte, las ik over Asschers plan om iedere migrant een participatiecontract te laten tekenen. Een duidelijker voorbeeld van wat Baumann betoogt kun je je niet voorstellen.
Onze minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid probeert existentiële angst over moderniteit te bestrijden met een papiertje. Het participatiecontract moet ervoor zorgen dat migranten zich meer gaan gedragen zoals wij. Asscher kan eisen stellen aan nieuwkomers en die eisen zijn erg zichtbaar voor alle burgers. Kijk eens, er wordt iets gedaan!
Uiteindelijk haalt het allemaal niets uit. Omdat de problemen niet over de nieuwkomers gaan maar over de blijvers, zoals collega Miko Flohr hier gisteren betoogde, maar ook omdat migranten niet de veroorzakers zijn van moderne angst en onzekerheid. Zulk kulbeleid leidt de aandacht van de veroorzaker, de lachende derde, de bankier die nooit verantwoordelijkheid hoeft af te leggen. Nu we dit doorzien, kunnen we er als burgers iets aan doen. Roep Asscher tot de orde en eis van hem dat hij uw moderne onzekerheid effectief gaat bestrijden, bijvoorbeeld door eens een bankier te berechten.
