Zeg dat het goed komt. Dat is de titel van een documentaire uit 2011 over het werk van theaterregisseur Johan Simons. Zonder het uitroepteken, dat heb ik er nu achter gezet, vanwege dit stuk. Johan Simons wil graag dat alles goed komt, leer ik, en hoe!
Het gebiedende ‘zeg-dat-het-goed-komt’ sentiment in Nederland, is nogal dwingend heb ik het idee. Als je iets hebt is het: “komt goeeed”. Het moet ook in het theater altijd vooral goedkomen en ‘niet teveel schuren’, zoals ik ergens las in een recensie – die ik nu helaas niet meer kan terugvinden. Kunst en cultuur zijn veel te voorspelbaar en optimistisch, terwijl die zouden moeten uitvergroten, drukken waar het pijn doet, troosten. Combinaties van dat alles. In plaats daarvan krijgen we morele verkramping. Saai en vervelend, je kan net zo goed niets maken, denk ik dan.
Bij dat alles hoort tegenwoordig – in de safe space van het theater – blijkbaar ook een inlegvel (‘een statement van de regisseur’) van Simons dus, bijvoorbeeld bij een uitvoering van Mozarts opera Die Entführung aus dem Serail. Hij schrijft dit:
“Die Entführung aus dem Serail is een polemisch stuk en daarmee ook een gevaarlijk stuk. Het werkt met clichés die moeten worden getoond in een tijd waarin heftig gedebatteerd wordt over de islam.”
Clichés? Het stuk (gebaseerd op een boek uit 1780 van G.F. Bretzner) gaat over de ontvoering van een Spaanse edelvrouw, Constanze, naar de harem van Bassa Selim in Turkije, waar zij wordt bedreigd met marteling als ze zijn (seksuele) wensen niet vervult. Haar Spaanse geliefde, Belmonte, gaat naar haar op zoek, vindt haar maar ze zijn allebei pas vrij als Selim hun terechtstelling uiteindelijk afblaast. Een cliché vind ik in die context een vliegend tapijt over het toneel, vrouwen onbedaarlijk laten jammeren, mannen laten bulderen van het lachen, een buikdanseres. Harems zijn geen cliché en de behandeling van vrouwen erin ook niet, Simons neemt hiermee gewoon lafjes afstand van pijnlijke waarheden en kleineert Mozart while he’s at it. En dan:
“Deze discussie (over islam, SB.) is complexer dan negen jaar geleden, toen ik deze productie van Mozarts opera voor het eerst maakte. Nu, meer dan toen, voelen we ons bedreigd. Er heeft zich een bijna ongekende woede meester gemaakt van onze samenleving. Als weldenkend burger zie ik het als mijn plicht daarover in discussie te gaan.”
Mensen die ‘discussies complexer vinden dat negen jaar geleden’, zijn daar meestal zelf de oorzaak van, omdat hun denken al die tijd stilstond en ze ons met die uitspraak beloven dat dit ook zo blijft. De discussie is niet complexer, hij is hooguit niet te voeren, vanwege mensen als Simons, die de woede van anderen aangrijpen om hun ‘weldenkendheid’ (ik dacht al, waar blijft hij) te tonen aan de wereld. Feiten en oplossingen zijn wel complex, maar daar komen we zo natuurlijk helemaal niet aan toe. Ook vraag ik mij af hoe hij überhaupt in discussie wil gaan over ‘de woede’. Dat is gewoon een andere manier van zeggen, wie boos is heeft geen gelijk. Want dat is allemaal niet genoeg ‘het komt goed’ naar zijn smaak.
“Daarvoor zou ik dit clicherend willen gebruiken: als ik op de radio iemand hoor beweren dat 45% van de moslims ertoe bereid zou zijn om met geweld hun geloof te verdedigen, hou ik me liever vast aan de 55% die daarin geen heil ziet. Wat dat betreft, is voor mij het glas eerder half vol dan half leeg.”
Lieve hemel! De peaceful majority is volstrekt irrelevant als het op de absolute aantallen geweldverheerlijkers aankomt die in onze steden en achterbuurten leven. De stupiditeit van deze opmerking kan niet vaak genoeg opgemerkt worden. En dan het eeuwige ‘halfvolle glas’, het decadente optimisme, het klinkt als een lange zucht aan de bar, waar je, omringd met vrienden, een biertje of vijf drinkt, en geëmotioneerd door niets in het bijzonder bedenkt ‘hoe goed we het toch eigenlijk allemaal hebben’. Je kritiekloos ‘vast willen houden’ aan 55% van de honderd procent mensen is eigenlijk een soort overlopen naar de vijand, maar dan met bloemen en een appeltaart in je handen: op bezoek in eigen land. Maar hij heeft wel een punt, ik heb namelijk ook niet zo’n angst voor die grote groep moslims die geen kwaad in de zin hebben. Des te meer voor het altijd te hoge percentage ‘weldenkende’ Nederlanders zoals Johan Simons die denken het zich uit naam van kunst, geëngageerdheid en optimisme te kunnen permitteren een useful idiot te zijn, ten koste van een cultuur met óngefilterde Mozart, vólle glazen wijn en een land waarin het écht goed komt.
“Natuurlijk botst onze westerse traditie vaak met onze islamitische traditie, Vol afschuw kijk ik naar de radicaliteit die hiertussen ontstaat. Wij leven in een cultuur van twijfel. Twijfel is een groot goed dat moet kunnen blijven bestaan. Beide tradities moeten twijfel kennen en huldigen. Twijfel brengt nieuwe inzichten teweeg.”
Onze islamitische traditie? Er is geen ‘onze’ islamitische traditie. Maar als we een islamitische toekomst willen, dan moeten we zeker zulke leugens gaan instuderen. En dan de ‘twijfel’. De twijfel komt hier ineens als een decorstuk binnengereden, maar onduidelijk is wat het hier doet. Dat beide tradities twijfel moeten kennen en huldigen neem ik dus maar even letterlijk. Nou volgens mij zit het zo, wij twijfelen ons helemaal suf, over onszelf, dat is waar. Maar de islam, Johan, die kent geen enkele twijfel, daar is twijfel verboden, strafbaar en dodelijk ook. Mooie traditie, niet?
“In Die Entführung aus dem Serail buitelen de clichés over elkaar heen. Alle personages worden min of meer door tweestrijd verscheurd. En toch gloort er hoop aan het eind, en bewondering voor de moedige beslissing Bassa Selim. Hij zet zijn gevoelens opzij en laat het algemeen belang prevaleren.”
– Johan Simons, januari 2017
Bassa Selim laat de Constanze en Belmonte vrij, wat een moedige man! Overigens doet hij dit ook maar om zich superieur te voelen boven zijn vijand, zo gaat dat. Dat is iets anders dan zijn gevoelens opzij zetten en het algemeen belang laten prevaleren. Het lijkt wel of Simons helemaal niets begrijpt van het kwaad, van romantiek, van dramatiek, van moed. Je ziet met dit statement live gebeuren hoe, in de schijnwerpers van de politieke correctheid, die zaken allemaal van het toneel verdwijnen.
Ter vergelijking, in Berlijn werd het stuk ook de afgelopen jaren opgevoerd, waarvan een door een Argentijnse en een door een Spaanse regisseur – onder andere met poedelnaakte acteurs – met als reacties:
“Es mag für manche eine Grenzerfahrung sein, aber es ist auch eine reinigende, kathartisch an die Urgründe des Theaters rührende, die Brutalität in ein Ritual verwandelt, ihm höhere Kunstwahrheit verleiht.”
Die Welt
En:
“Mozarts Musik schließt das Herz auf. Jetzt das Messer in die Hand zu nehmen, ist keine Frage der Provokation. Sondern eine des Mutes. Und der Kraft. Und der Liebe.”
Der Tagespiegel
Oftewel: het opzoeken van de grenzen heeft een reinigende werking, een die brutaliteit omzet in een hogere waarheid, en: het stuk is geen provocatie maar moed, kracht en liefde.
Ga liever uit van dat laatste, Johan Simons, en stop het verval. Maak dat het goed komt!
