Hoever moeten inlichtingendiensten dan kunnen gaan? En vooral: hoe overtuigen ze ons eindelijk eens van het nut van hun werk? Vloek je als je alleen een paar procent moslimjongeren laat afluisteren? In het zinnige vraaggesprek met Nieuwsuur en met de Volkskrant is het Snowden zelf die de kernvragen opwerpt. Hij toont zich nog altijd een hyperintelligent formulerende man en zijn standpunten zijn niet veranderd: er wordt veel te veel getapt, zonder effect en we schaden er de democratie mee in plaats van deze te dienen. In het nieuwsbericht in de krant worden open deuren eruit gelicht: ‘Inlichtingendiensten lopen aan leiband VS’ (krant) en ‘Snowden: NSA oefende druk uit op Nederland’ (website), met als opening: “’De Nederlanders werken voor de Amerikanen. Ze doen wat wij ze vertellen wat ze moeten doen. Ze worden niet gewaardeerd vanwege hun capaciteiten, maar vanwege de vrije doorgang die ze bieden. Daarvoor gebruikt de NSA ze.”
Dat ‘wij’ boeit me (de VS? NSA?) en Snowden overdrijft hier een beetje om de journalisten aan nieuws te helpen. Hij zegt ook: “’Dan moeten de Nederlandse Kamerleden er misschien maar eens naar vragen. Hebben de AIVD en MIVD contact met de NSA gehad over de gewenste uitbreiding van de bevoegdheden? En hebben ze afspraken gemaakt over welke gegevens ze voortaan gaan delen? Ik zou dat willen weten.”
Uiteraard is er contact tussen NSA en AIVD over bevoegdheden. Logischerwijs oefent de NSA voortdurend druk uit, het zou gek zijn als ze dat niet doet. En even vreemd als Opstelten en Plasterk dat niet glashard ontkennen. Maar het zou nogal dom zijn van de AIVD/MIVD om afspraken vast te leggen waarmee het kabinet naar de Tweede Kamer zou moeten gaan. Niet? Democratische controle van inlichtingendiensten ontaardt per definitie in spelletjes en ontwijkende antwoorden.
Dan nog is deze vraag ingebed in politiek: niet enkel de NSA, maar ook de belangrijkste en veruit slimste bondgenoot, de Mossad, heeft baat bij nauwe samenwerking met Europese inlichtingendiensten gezien de recente moordpartijen. Maar ook: hoe werken we samen met Belgische, Duitse, Franse en Britse diensten. En dan: liever te veel dan te weinig?
Hoe intelligent ook, Snowden orakelt soms: “Het gevaar van de nieuwe bevoegdheden is niet dat het toegang geeft tot internetkabels maar dat het ongelimiteerde toegang biedt tot glasvezelkabels.”
Hallo jongens, gelukkig zijn journalisten niet meer zo naïef met Snowden als in 2013, maar het blijft moeilijke materie. Er bestaat niet zoiets als ‘internetkabels’. We vervingen de zandpaden (koperkabels) door achtbaans asfalt (glasvezel). Eerst op de lange verbindingen, vervolgens tot dieper in het net en nu ook de huisaansluitingen.
De wet loopt hopeloos achter door aftappen op de lange verbindingen alleen voor de satelliet toe te staan. (Nu gebeurt kabels aftappen wereldwijd en vaak illegaal, en dat zal altijd zo blijven. Maar we doen net alsof ons parlement erover gaat, anders hoef ik deze column niet te schrijven.) Het is evident dat je de wet moet aanpassen. Vervolgens zijn de echte vragen: wat en hoeveel tap je af? Hoe en waar en voor hoe lang sla je data op? Met als kern: moeten de diensten toegang hebben tot al onze data? Of die zelfs beschikbaar hebben in eigen databanken om ingeval van nood direct de benodigde data van potentiële terroristen te kunnen gebruiken?
De diensten vinden het stichten van zo’n voorportaal van data noodzakelijk. Boeiend is dat Snowden het antwoord niet heeft. Snowden meent dat je op de ouderwetse wettige wijze net zo effectief kan zijn: de rechtbank vragen om te tappen bij een concrete verdenking. De krant kopt boven het interview online: ‘De AIVD observeert veel meer mensen dan redelijk is’.
Dat laatste kan Snowden niet weten maar het is wel een lekker bot voor interviewers. Veel boeiender is de twijfel die Snowden toont op de vraag of massale opslag wellicht soms te rechtvaardigen is: “’Het is een moeilijke vraag. Ik weet ook niet of ik er ja of nee op wil zeggen. Er zijn situaties denkbaar dat dit nuttig kan zijn, maar tegelijkertijd is het gevaar van misbruik groot.”
Die twijfel is veel zinniger dan de kretologie dat de AIVD te veel observeert. Hij besluit dit citaat met: “Het was er nooit in het verleden en het is ook nooit een noodzakelijkheid gebleken.”
Dus die situaties zijn niet denkbaar (geweest), meent Snowden. Nu ligt de bal bij de AIVD/MIVD, terrorismebestrijding en het gelegenheidsduo Opstelten/Plasterk met de nieuwe wetgeving. Schets nu eindelijk eens open en bloot het speelveld waarop jullie spelen, ook al vormen geheime dienst en openheid een paradox. Zonder man, paard en methoden te benoemen, kun je ver gaan in het bieden van openheid over het effect van je werk. Toon het aan.
En stel dat het effectief kan zijn, zijn er dan situaties die constant massaal tappen zouden vereisen: met Snowden twijfel ik, maar nog kunnen we ons oorlog niet voorstellen. Stel, we moeten in Europa joodse scholen, synagogen en winkels sluiten of permanent door het leger zwaar laten bewaken. Moet je die actie dan ondersteunen met massaal aftappen?
Of een groep moslimjongens tot doelwit van spionage nemen, een paar procent van de bevolking terwijl je de rest met rust laat, pragmatisch maar democratisch onaanvaardbaar?
