Hoe klinkt stilte eigenlijk? Gisteren liep ik over een grote, bijna tweehonderd jaar oude joodse begraafplaats bij mij om de hoek. Het was alsof ik een enorme groene ruimte in ging, want boven mij ritselden overal bladeren aan enorme bomen en naast de smalle paadjes lag overal klimop op de grond. Getekend door de oorlog, maar ook gewoon de tijd, stonden er nog maar weinig grafstenen overeind, en ze waren duidelijk beroofd van hun plakkaten en ornamenten. Uit het feit dat ik in mijn ooghoek een hovenier met een kruiwagen vol onkruid zag lopen, leidde ik maar een beetje af dat het allemaal de bedoeling was zo. De harde realiteit stelt mij vaak het meest gerust.
Het familiegraf van de beroemde joodse kunstschilder Max Lieberman lag er wel mooi bij, en sommige stenen waren heel aandoenlijk ingekleurd met blauwe verf om de namen te kunnen lezen, maar een treurige aanblik was het wel. De begraafplaats had eigenlijk zichzelf begraven, dacht ik, en bij de uitgang stond dan ook als het ware haar grafsteen, een modern glazen monument met daarop: ‘jij staat hier nu te zwijgen, maar als je weer gaat, zwijg dan niet.’ Het eerste wat ik daarna ging doen was een grote luxe cappuccino kopen. Ik voelde me niet bepaald dapper.
Ik vind veel springlevende mensen opvallend zwijgzamer dan de lichamen die daar, onder hun onleesbare namen, onder de grond liggen. En stiller ook dan de na-oorlogse generatie die het hun zaak maakte ‘nooit meer’ als uitgangspunt te verdedigen. Nooit meer haat, nooit meer vervolging, nooit meer massamoord. Er werden ontzettend veel boeken geschreven over het verloop van de oorlog, romans en biografieën, er werden verenigingen opgericht, mensen onderscheiden en gerehabiliteerd voor hun dappere werk, enzovoort.
Wat waren we na afloop toch allemaal goed bezig! Uit de verhalen die ik als kind hoorde kon ik bovendien opmaken dat iedereen zich in de oorlog verzette tegen die rotmoffen, in woord dan wel daad. Maar het spreken is blijkbaar in die oude overwinning of in wensdenken blijven steken, want een gewoonte is het niet geworden. Gewoontes zetten immers zoden aan de dijk. Jaren later, en vooral de laatste, leerde ik dat ogenschijnlijk goede mensen helemaal niet opkomen tegen onrecht. Integendeel! Het is veel makkelijker om allerlei misverstanden over de oorzaken van hedendaagse jodenhaat, haat tegen het westen, tegen onze vrijheid en de mensen die ervan genieten te laten bestaan. Of aan die haat mee te doen!
In Berlijn staat iedereen altijd erg bedrukt te kijken bij de geweldige monumenten die de stad rijk is (daaraan zal het niet liggen), en ik zie initiatieven, zoals ‘ieder1’ de grond uitschieten om de ‘tweedeling’ in de maatschappij te voorkomen. Om ‘een positief geluid te laten horen’, en meer van dat. Maar het is allemaal holle retoriek, overkill aan goedheid waarin niet alleen de ratio maar ook de emotie op een zijspoor raakt. Het is stil achter de monumenten en de mooi verpakte herrie.
Zwijgen is voor mij als ik of anderen ondanks de beschikbaarheid van feiten ‘neutraal’ willen blijven in een conflict, of ‘ervoor kiezen het goede te zien in elk mens’. Zoals in feite gebeurt door aanslagplegers ‘verwarde mensen’ te noemen. Het is een heerlijk luxe houding waarin de problemen die anderen veroorzaken ook maar door anderen opgelost moeten worden. Vluchtelingen omarmen, maar wel allemaal op een eigen eilandje in Amsterdam gaan wonen, voor resocialisatie van criminelen zijn, maar wegkijken voor de hoge recidivecijfers. Familie boven alles stellen, maar je omdraaien als er binnen eigen kring misbruik plaatsvindt. Dat idee.
Deze mensen, die zich overigens nooit aangesproken voelen want ze doen niets verkeerd, zijn de maatschappelijke of private ‘enablers’, de bemiddelaars van het –diehard– kwaad. Ze zijn het cement in de kieren. Voor de instandhouding van collectieve disfunctionele systemen, zoals in de politiek en bedrijven maar ook in families en daarbuiten, zijn ze onmisbaar. Je herkent ze aan het feit dat ze niet willen oordelen over het gedrag van de ander (behalve als die ander ongevaarlijk is), maar zich bijvoorbeeld veilig op wetenschap beroepen, of valse bescheidenheid of een oordeel liever overlaten aan anderen, God bijvoorbeeld.
Het is een zeer besmettelijke, want volkomen geaccepteerde houding, die slachtoffers van pesters, tirannen en andere monsters in de kou laat staan. Ik ben er in mijn persoonlijk leven ook veel en vaak met klapperende oren op gestuit en inmiddels kan ik er omheen werken. Het leven is mooier zonder ze! Onthoud maar dat enablers, nog liever dan bij jou, in de smaak willen vallen bij hun potentiële vijanden. What good will that bring? Wat zal ons die huichelachtige stilte opleveren als hij niet met herrie verbroken wordt? Nóg een grote begraafplaats met kapotte stenen.
