“De gedachten zijn vrij, maar verkeerde ideeën kunnen schade berokkenen.” – Brecht Decoene
Er zijn mensen die geloven dat Michelle Obama een man was. Op internet staat dat er zelfs ‘irrefutable and scientific’ bewijs is dat Michelle een transgender is. Eenzelfde soort zoekopdracht levert ook op dat Obama homo is en dat hij een Keniaan is. Er zijn mensen die beweren dat Obama moslim is en dat Paul McCartney in 1966 overleden is en dat er sindsdien een stand-in voor Paul speelt. Dat de holocaust propaganda is, dat klimaatverandering een leugen is, dat de maanlandingen nooit hebben plaatsgevonden, dat 9/11 een daad van de Amerikaanse overheid was, dat er een joods plan is om de wereld te regeren, dat de overheid met hulp van chemtrails de bevolking in toom wil houden. En niet te vergeten: dat god bestaat. Wie op internet surft langs verschillende complottheorieën wordt horendol van deze idiote beweringen. We hebben allemaal wel iemand in onze kennissenkring die de een of andere complottheorie aanhangt. Ik heb in mijn kennissenkring UFO-believers in combinatie met de graancirkels- en chemtrailbelievers. Mensen die er verder normaal uitzien en praten, kunnen er de meest absurde ideeën op na houden.
Het viel mij op dat het overgrote deel van de mensen die fanatiek complottheorieën propageren en aanhangen mannen zijn. Dit is iets dat sociologisch onderzocht kan worden (en misschien ook al wel onderzocht is). Als het zo is dat mannen vatbaarder zijn over de verleiding van complotdenken, hoe komt dat dan?
Tijdens het lezen van het boekje Achterdocht. Tussen feit en fictie. Kritisch omgaan met complottheoriën van de Gentse filosoof Brecht Decoene bedacht ik me dat religies ook complottheorieën zijn: de dingen zijn niet zoals het lijkt, er zit een geheime betekenis achter en alleen ingewijden kunnen via esoterische technieken van tekstuitleg ontwaren wat de ware betekenis der dingen is. Het blijkt dat er achter de schijn der dingen een hogere, transcendente ordening en betekenis ligt. We herkennen religies meestal niet als complottheorieën omdat we religie in een ander hokje hebben ingedeeld, in het hokje religie. Over complottheorieën wordt door degenen die er niet in geloven lacherig gedaan, maar religie heeft een respectabele status. Onterecht.
Denkend over complottheorieën filosofeer ik door: Is metafysica niet ook een complottheorie? Metafysici menen dat er achter de schijn der dingen een hogere werkelijkheid over structuur zit die slechts via esoterische kennis gekend kan worden. Zo sprak Plato van een ideeënwereld en Hegel meende dat de loop van de geschiedenis een richting heeft door het complot van de Rede. Metafysica is in de filosofie geïnfiltreerde theologie.
Decoene stelt strategieën op om om te gaan met complotdenkers. Ten eerste benadrukt hij het stellen van vragen aan de complotgekkies – al raadt Decoence het af om complotaanhangers voor gek te verklaren. Hij betoogt dat het stellen van vragen de kans op een structurele dialoog vergroot. Door het stellen van vragen kun je twijfel zaaien bij de ander. De tweede strategie is feitenmateriaal aanbrengen. Wie zich enigszins verdiept in een bepaalde complottheorie zal er achter komen dat het bewijs ofwel dubieus is of geheel ontbreekt. Complottheorie-aanhangers hebben de neiging om kleine details op te blazen.
Ik heb bezwaar tegen deze strategie van Decoene. Moet je steeds wanneer je met een of andere complottheorie wordt geconfronteerd je in deze materie verdiepen? Sommige complottheorieën zijn zo uitgesponnen dat het een behoorlijk studie-investering vraagt om eruit wijs te worden. Mij lijkt het billijker om niet in complottheorieën te geloven tenzij er buitengewoon goed bewijs voor is en dat ook de sceptici (van organisaties als Skepsis en Skepter) overtuigd zijn. De georganiseerde sceptici doen grondig onderzoek naar paranormale claims, inclusief complottheorieën. Ik ben lid van Skepsis en ik ontvang het blad Skepter en de Amerikaanse variant daarvan, de Sceptical Inquiry. Als ik geconfronteerd word met iemand die mij van een of andere complot wil overtuigen, zoek ik op wat de sceptici gevonden hebben.
Wie zelf op onderzoek uitgaat, zonder al te veel ervaring met dergelijk onderzoek, loopt het risico overrompeld te worden door een vloed aan schijnbaar relevante en wonderlijke details (je gaat haast geloven dat Michelle Obama een man was). Het is rationeel om te vertrouwen op gedegen onderzoek van sceptici. De bewijslast voor buitenissige claims ligt altijd bij degene die de claim maakt. Het is aan complotdenkers om keihard bewijsmateriaal aan te leveren – maar de complotdenkers zullen betogen dat dat moeilijk is omdat ze tegengewerkt worden. Dat is een krachtige immunisatiestrategie, waar de complotaanhangers ten stelligste in geloven. Een probleem waarmee complotdenkers te maken hebben is de confirmation bias: we hebben de neiging om als we eenmaal in iets geloven gevoeliger te zijn voor dat wat dat geloof ondersteunt, dan dat we kritiek op dat geloof aanvaarden. Complotdenkers zien overal bewijs voor hun theorie, hoe ongeloofwaardig dat ook is.
Ten derde, de leukste strategie, is om complotdenkers van verschillend pluimage samen te brengen en hun over hun theorieën laten debatteren. Zullen ze sceptisch zijn over elkaar theorieën? Dat zou kunnen, maar er is een kans dat ze elkaars theorieën zullen aanvaarden, want wie eenmaal bereid is om een stap te maken naar een complottheorie, kan die stap vaker maken. De meeste mensen die irrationaliteit in hun wereldbeeld toelaten hebben niet slechts één rot stuk fruit in hun fruitmand van opvattingen. Rot fruit steekt immers het andere fruit aan.
Decoene is zich ervan bewust dat het moeilijk is om zinnig met complotdenkers te discussiëren. ‘Een complottheorie is sneller bedacht dan ontkracht.’ Voorkomen is beter dan genezen. Kritisch kunnen denken is een krachtig vaccin tegen complottheorieën en al die andere paranormale claims. Kritisch denken is echter moeilijker dan gedacht. Het onderkennen van drogredenen of schijnredenen is van groot belang, maar ‘zelfs gerenommeerde beroepsdenkers en beroepsschrijvers, wetenschappers en journalisten, kunnen zich er niet altijd van vrijwaren.’
Decoene eindigt zijn kritiek op complottheorieën met een pleidooi voor discussie. Dat is vreemd omdat hij daarvoor uitvoerig heeft laten zien dat het schier onmogelijk is om een rationele discussie te voeren met complottheorie-aanhangers. Debat heeft intrinsieke waarde omdat in een open en vrije samenleving er debat gevoerd moet worden, maar het zal niet wezenlijk bijdragen aan het overtuigen van hen die een complottheorie aanhangen. Een veel betere strategie dan debat is om te zorgen dat het boek van Brecht Decoene op middelbare scholen wordt bestudeerd. Omdat Decoene zich toelegt op complottheorieën heeft het boek de schijn niet zo provocerend te zijn. Echter, dezelfde argumentatie die Decoene gebruikt tegen complottheorieën gaat ook op voor religies. Sterker nog: religies zijn complottheorieën. Religies gaan ervan uit dat er een complot zit achter de schijn der dingen, namelijk dat god wat met ons voor heeft maar dat er allemaal afleidingen zijn die ons van he rechte pad afhouden.
Het is moeilijk om jouw eigen brein onder controle te houden en binnen de lijntjes van de rede te blijven. Het is makkelijk irrationeel gedrag en onredelijke opvattingen bij de ander te herkennen. Veel moeilijker is het om irrationele opvattingen bij jezelf op te sporen en het toe te geven. De meeste mensen pogen een soort van consistent wereldbeeld te hebben waarin alles een plaats heeft. Dat die consistentie bij nader inzien dikwijls niet blijkt te kloppen zou mensen van hun opvattingen moeten genezen, maar zo blijkt het menselijk brein niet te werken.
Om kritisch te kunnen denken is het belangrijk drie componenten te onderscheiden: de noumenale wereld, de fantasie fenomenale wereld en de wetenschappelijk fenomenale wereld. Ten eerste is er de wereld, de dingen, het universum zoals het er is. De wereld zoals die er is los van onze kennis daarvan. Dit is wat Kant de noumenale wereld noemde. Dan is er de menselijke kennis van die wereld. Die kennis komt binnen via onze kenvermogens en daarmee creëren wij een beeld van de noumenale wereld, die Kant aanduidde als de fenomenale wereld. Wetenschap is de beste kenmethode die wij als mensheid hebben om de wereld te leren kennen. De beste kans tot een waarachtig beeld van de wereld komt via de wetenschappelijke methode.
Er zijn echter wereldbeelden (zoals religieuze wereldbeelden) die helemaal niks met de wetenschappelijke kenmethode van doen hebben. Hier gaat het om een fantasie fenomenale wereld. Deze irrationele wereldbeelden zijn niet meer dan fantasieën in de hoofden van mensen die geen causale relatie hebben met de (noumenale) wereld. De sociale wetenschappen als sociologie en psychologie buigen zich over de vraag waarom mensen geloven wat zij geloven ook als dat irrationeel is. Er is een boedelscheiding tussen filosofen en psychologen. Psychologen houden zich bezig met het waarom mensen geloven, filosofen houden zich bezig met wat mensen geloven en, wanneer dat in conflict is met rationaliteit (dus wetenschap) uiten zij daar kritiek op. (Merk op dat een groot deel van de filosofie zich ook schuldig maakt aan irrationeel geloof; in de filosofie metafysica genaamd).
Critical thinking – ik houd hier het Engels aan om aan te geven dat dit een nieuw concept is, namelijk het systematisch onderzoek en doceren van kritisch denken – houdt zich bezig met zowel de filosofie (de waarheidsvraag) als de psychologie (waarom geloven mensen deze onzin?). Het boek van Decoene is een hier een toegankelijke bijdrage aan. Wie gewapend met de munitie van het boek van Decoene op feesten en partijen met de complotgekkies in debat gaat, zal zich er helaas niet speciaal geliefd mee maken. De maatschappelijke norm is epistemologische laksheid en onverschilligheid.
Wie eenmaal de basis van kritisch denken onder de knie heeft, is levenslang immuun voor iedere transcendentale verleiding, al moet je constant op je hoede zijn.
Tot slot citeer ik een reaguurder op een van mijn essays op internet, ter illustratie om te laten zijn dat ze echt bestaan, de complotgekkies:
U bent ervan overtuigd dat de vele “gezapigen” onder ons niet in de Matrix leven? Dat wat nu allemaal in onze samenleving gebeurt op louter toeval berust? Ieder weldenkend kritisch mens doorziet de manipulatie “om te moeten denken in vooropgezette meningen” die dagelijks onderhuids vanuit een flinterdun laagje schijnvrijheid op ons wordt afgevuurd. Er bestaan heel wat 100 à 200 jaar oude studies die een doelbewuste aansturing naar een “nieuwe maatschappelijke ordening” signaleerden in een tijd die in het geheel niet op de onze leek. Het doel: afschaffen van alle nationaliteiten, de vermenging van alle religies en rassen en de stichting van een wereldregering. Extrapolatie van hun onderzoeksgegevens levert vervolgens het plaatje op van onze tijd, van de huidige ontwikkelingen en van deze wereldpolitiek op. Maar deze vroegtijdige klokkenluiders zaten er natuurlijk allemaal naast want wij zijn allemaal zooooo erg slim, intelligent en vooral vooringenomen ten aanzien dit onderwerp.
Er is nog veel werk aan de winkel.
