U kunt Dr. Sid Lukkassen financieel steunen. Hij is bezig met een onderzoek naar de waarde van het Verlichtingsdenken en een Leitkultur voor de huidige tijd – en hoe dit vooruitstrevende denken wordt ondermijnd. Ook duikt hij in de zin en onzin van het begrip ‘cultuurmarxisme’. Meer informatie bij crowdfundplatform Uit de Kunst.
Het vorige artikel over de uitverkoop van Nederland ging over spaargeldbelasting, het schrappen van dividendbelasting en de impact van deze economische politiek op de sociale mobiliteit. Iedereen voelde al aan – ook gelet op de bedrijfsmatige achtergrond van onze politici – dat het grootkapitaal de scepter zwaait onder de Haagse kaasstolp. Maar dat de middenstand zo bruut en openlijk getrotseerd zou worden – zie ook de btw-verhoging – dat zagen maar weinigen aankomen. Met belastingen om het klimaat te beïnvloeden gaan we ook door, ondanks geen GroenLinks in het Kabinet. Nu voorts in dit tweede deel zoomen we in op de subtiele manieren waarop we economisch worden gemanipuleerd.
Enige jaren geleden hield Theo Maassen een verhaal over zijn ervaring op een pompstation. Precies toen hij op het moment stond om af te rekenen, vroeg de caissière hem of hij nog een product wilde kopen dat in de aanbieding was. Waar er voorheen een mogelijkheid was voor menselijk contact – om een praatje te maken of gewoon te vragen, hoe is het er mee, hoe voelt u zich – precies die opening was nu dichtgestopt met een verkoopstrategie.
Nog regelmatig keerde dit moment in gedachten terug tijdens het lezen van het boek Ego: das Spiel des Lebens, van Frank Schirrmacher uit 2013. Hij omschrijft hoe mensen steeds minder homo ludens en zelfs minder homo faber worden, en steeds meer homo economicus. We worden alsmaar berekenender en reageren minder spontaan vanuit onze eigen persoonlijkheid. Steeds minder ‘spelende mens’ die vrij en creatief is: toenemend een nutsmaximalisator die binnen afgebakende kaders denkt en opereert onder het mom ‘omhoog likken en omlaag trappen’.
Precies deze gedachte kwam boven tijdens het vertoeven op het vliegveld van Hongarije. Allereerst de strenge controles die we tegenwoordig normaal vinden en gedwee ondergaan, ofschoon die controles natuurlijk niets te maken hebben met Zuid-Europese maffia, Oost-Europese mensensmokkelaars of Caribische bolletjesslikkers. Nadat we door die controles flink in de stress zijn gebracht zijn er de zogeheten “tax free” zones. Feitelijk hangen die aan elkaar met trucjes om mensen in hun gehaastheid het tienvoudige voor een product te laten neertellen. Zoals door een uur “gate will be announced” op het scherm te laten staan: daardoor blijven mensen tot op het laatst in de lobby rondhangen. Uit verveling gaan ze geld uitgeven.
Zodoende overkwam het mij dat een pipo op de luchthaven mededeelde dat een doosje oreo koekjes 2200 forint kostte. Dat is omgerekend ruim zeven euro. Terwijl ik 830 forint zag staan. “Dat zie je verkeerd”, zei hij, “dat is 8,30 euro.”
Ondanks de mensen in de rij nam ik een moment om hartgrondig te lachen om dat bespottelijke bedrag. De caissière zuchtte en keek me geïrriteerd aan. Daarop gaf ik hem het volgende te verstaan: “Oké, pipo. Jij woont in dit land. Dus luister naar wat ik in mijn verblijf van twee dagen leerde over dit land. Als ik in reclames zie wat boodschappen hier kosten, en dat dat in geen verhouding staat met wat jij hiervoor vraagt, dan snap ik hoe blij een taxichauffeur is met een fooi van 1.000 forint. Dus jij weet zoals ik dat 830 forint op zich al een exorbitante prijs is voor dit product. Maar goed, zoals gezegd is dit mijn laatste briefje van 1.000: jij zegt 2.200 – dan zit er maar één ding op. Jij gaat dit product weer terugplaatsen op het schap, en daarna ga je verder met je kosmopolitische leven op dit vliegveld.”
Ook in andere domeinen van het leven gebeurt dit. Zoals bij videogames die microtransacties bij je lospeuteren of bij downloadbare content die vroeger gewoon deel zou zijn geweest van het hoofdproduct. Intussen zet de overtuiging zich vast dat meer mensen in opstand moeten komen tegen dit soort bizarre prijzen. Maak kenbaar dat het niet normaal is en dat je je niet laat uitbuiten. Zelfs al doet de rest van de massa alsof het wel normaal is.
Wie nu zegt: ‘die pipo voert ook maar zijn baantje uit’, die heeft het mis – ook op andere momenten in de geschiedenis is op die wijze geredeneerd en dat waren doorgaans de momenten waarop het mis ging. Het argument dat een individu geen verschil kan maken, wordt te vaak gebruikt om de waarheid te ontduiken dat vele individuen samen wel degelijk een verschil kunnen maken.
Een aanverwant gesprek ving ik op in een café op een Zwitserse bergtop. Twee Nederlanders ontwierpen een cursus over entrepreneurship. Met als uitgangspunt dat ondernemerschap een ‘attitude’ is die kan worden aangeleerd. Dus in hun cursus niks over belastingen of boekhouden – nee! – je leerde alles over ‘pitching’. En zo raakt onze economie verstopt met wagonladingen aan life-coaches, pr-experts, stylistes en communicatieadviseurs, terwijl de industrie naar Azië gaat (ook nog eens aangespoord door de genoemde klimaatbelasting).
Het tekent een economie waarin imago boven inhoud gaat en impressie meer telt dan substantie. Hoe is iemand die wordt weggeconcurreerd door een onderbetaalde Aziaat aan de overzijde van de aarde nu gebaat met een cursus presentatietechniek? “De aanhouder wint!” krijgt hij bij dit soort cursussen ingeprent – maar men ervaart de aanhouder slechts als irritant.
Deze situatie beschreef Guy Debord toen hij de ontwikkeling van de economie voorspelde: waar het marxisme nog uitging van zijn tot hebben daar zijn we vandaag aanbeland bij zijn tot schijnen. De band tussen het bezit en het praktische nut ervan is doorgesneden – het gaat niet meer om de toepassing van het kapitaal maar om het prestige ervan: “Slechts in zoverre zij niet is, is het haar toegestaan te verschijnen.” Oftewel: “Ik kan de leasebak, het pak, het statussymbool niet betalen en bezitten, maar ik kan het wel huren en er toch mee pronken.” Denk aan de timeshare-gekte van de jaren ’80: een constructie waarbij bijvoorbeeld 52 mensen een appartement in Spanje kopen en dat dan elk een week van het jaar mogen gebruiken. Zie de woekerleningen van Dirk Scheringa voor kopen op krediet en de WinstVerDrieDubbelaars van Dexia in de jaren ’90. Het waren preludes van een economie waarin de productie van tastbare welvaart is vervangen door het opleveren van etherische hypes.
De fixatie op image-building is het idool dat op het toneel verschijnt en via nabootsing het ontoegankelijke resultaat van de maatschappelijke arbeid vertegenwoordigt. Want het arbeidsproces is versnipperd en dus moet het idool de heelheid van zijn nabootsen die er qua werk niet is. Huidige politici vloeien voort uit deze economie waar uiterlijke branding het inhoudelijke product vervangt. De trailer wordt de film – de hype-campagne volstaat en hoeft geen inhoud te bevatten. Wanneer je de leegheid van de promotiecampagne ontdekt ben je immers alweer op weg met een nieuwere hype.
Tot slot nog één keertje Gerrit Komrij. Omdat hij de spijker zó op de kop slaat. Hier weer over hoe multinationals en de lobbyjongens van Silicon Valley geld verdienen aan consumentendata. Zij jagen op onze consumentendata en vernietigen onze privacy, daarbij niet gehinderd maar gesteund door onze ‘volksvertegenwoordigers’ met hun digitale sleepnetten:
“Identiteitsbewijzen, volkstellingen, gegevenskoppelingen — de achtenzestigers reageerden er zo gebeten op als een poedel op een ratelslang. Nu zijn ze dertig jaar aan de macht geweest — eerst een beetje, toen een beetje meer, toen totaal — en de privacykwestie is zonder commentaar door de achterdeur afgevoerd. Ze zijn in staat strak te ontkennen dat ze zich daar ooit druk over maakten. De zotste gegevens zijn inmiddels aan elkaar en aan God-weet-wat gekoppeld; iedereen kan tot in alle uithoeken worden gecontroleerd en gescand — het bleek geen woord van discussie meer waard. Zo werd een van de lakmoesproeven van de individuele vrijheid prijsgegeven door hen die beweerden zich grote zorgen te maken toen ze er zelf nog de dupe van konden worden. Voor de machtshonger en systeemzucht van mijn generatiegenoten is de uitvinding van de terrorist een uitkomst geweest. De laatste controleremmen zijn nu los.”
De conclusie is dat de hype-economie het einde van de burgerdeugd betekent. De systemen scannen ons op basis van consumentenvoorkeuren. Door in te haken op de kinderlijk korte aandachtsspanne van de postmoderne consument, wordt nu ieder aspect van het leven in een marktmodel gepropt. Het is zoals mijn promotor zich eens liet ontvallen: “Zelfs de kritiek op het systeem conformeert zich aan een niet-gewenste affirmatie van dit systeem.” Oftewel het systeem kan enkel worden doorbroken door een kracht die van buiten komt.
Binnen het systeem worden wij gestuurd, niet via argumenten, overreding en intellectuele arbeid, maar met verleiding en verlokking, via onmiddellijke behoeftebevrediging. Zelfs onze politieke instituties behandelen ons niet meer als burger maar als consument.
