U kunt Dr. Sid Lukkassen financieel steunen. Hij is bezig met een onderzoek naar de waarde van het Verlichtingsdenken en een Leitkultur voor de huidige tijd – en hoe dit vooruitstrevende denken wordt ondermijnd. Ook duikt hij in de zin en onzin van het begrip ‘cultuurmarxisme’. Meer informatie bij crowdfundplatform Uit de Kunst.
Een discussie die van tijd tot tijd oplaait, is die over de vermeende schatplichtigheid van de Europese geleerdheid aan de islam. De gloedvolle herinnering aan Al Andalus waar moslims, christenen en joden in wetenschappelijke centra samenwerkten – over een imagined past en invented traditions gesproken – volstaat doorgaans om dan in één adem door te beweren dat de Verlichting schatplichtig is aan de islamitische wereld. In hoeverre is deze bewering juist?
Het omschreven beeld staat wel bekend als de ‘fabel van Andalusië’ – Het Spanje van de twaalfde eeuw waar moslims, christenen en joden vredig samenleefden en Averroes (1126 – 1198) als grote denker faam maakte. Nu is het zo dat Averroes (maar ook bijvoorbeeld Avicenna en Maimonides), gebruik maakte van wat aan geleerdheid was achtergelaten door de klassieke Oudheid en in het Oost-Romeinse Rijk was opgenomen. Later werden deze invloeden door islamitische verzuiveringsbewegingen als ‘godslasterlijk’ aangemerkt en uitgezuiverd. Om zo terug te kunnen keren naar de geestdrift en godsvrucht die heersten tijdens het leven van Mohammed – voor de islam de meest perfecte tijd.
In Al Andalus waren stromingen actief als de Almoraviden en de Almohaden. Geleid door de krijgsheer Yusuf ibn Tashfin hielden de Almoraviden flink huis. Hij noemde zich ”Emir Almuslimien”, letterlijk: Emir van de Moslims. Dat komt wat minder inclusief over dan hoe sommigen het graag doen voorkomen. Zoals Koert Debeuf, die het centrale discussiepunt van dit artikel verwoordt:
“Even though Roman books were indeed rediscovered, this is not true for the Greek texts. The most important Greek philosophers and scientists came to Europe because they were translated from Arabic, a translation movement that was initiated by the Caliphs of Baghdad in the 8th century.”
Dit is een bekende claim, die op zich niets zegt over hoe moslimgeleerden op deze Griekse teksten hebben voortgebouwd om verder te komen dan het origineel. Daarnaast komt deze claim op losse schroeven te staan met het werk Aristote au Mont Saint-Michel: Les racines grecques de l’Europe Chrétienne, van Sylvain Gouguenheim: daarin brengt de twaalfde eeuwse Venetiaanse klerk Jacques de Venise de werken van Aristoteles naar Mont Saint-Michel. Met zijn Herculeaanse inspanningen als vertaler vertegenwoordigt Jacques de verbindende schakel, de brug tussen Aristoteles’ filosofie en het middeleeuwse Europa. Hij was daarmee zelfs vijftig jaar eerder (!) dan de manuscripten die via de Moren circuleerden.
Voor wie het lezen van dit Franse boek te ver gaat, is er altijd Willem van Moerbeke (1215 – 1286). Hij was een ijverige vertaler van filosofische, medische en wetenschappelijke teksten van het Grieks naar het Latijn. Op verzoek van Thomas van Aquino zou hij de volledige werken van Aristoteles hebben vertaald – ook corrigeerde hij vertalingen van anderen. Sowieso is het onwaar dat het antieke Grieks zonder de islamitische wereld ontoegankelijk was: Johannes Scotus was een Ier die deze taal beheerste. Hij leefde van 810 tot 877.
Gouguenheim publiceerde zijn onderzoek om tegengewicht te bieden aan het streven dat de Europese Unie definieerde in 2002, namelijk om schoolboeken een meer positief licht op de islam te laten werpen. Dit maakt het relevant om te kijken naar Debeufs afsluitende zin:
”There is no doubt that Muslim scientists and philosophers had a constituent role in the formation of European thinking […] It is time to give the historical truth a new place in our own history education.”
Wetende dat deze onderwijsinmenging zou komen maakt Gouguenheim er een punt van om de bijdragen van Aramezen en christelijke Syriërs te benadrukken: hij betoogt dat deze groepen de kennisoverdracht verzorgden. De moslims achtten hun Arabische taal en Koran superieur aan de werken en boeken uit andere culturen – daarom zouden zij weinig zin hebben gehad om kennis uit te wisselen met andere culturen.
Tekenend hiervoor is de moslimverovering van Alexandrië in 640. Zij vernietigden alles wat in het museum van Alexandrië bewaard was gebleven aan manuscripten. Waarschijnlijk verdwenen zo de laatste betrouwbare bronnen over de wiskundige en astronome Hypatia, die werd geroemd om haar wijsheid en schoonheid. Hoewel radicale christenen al eerder schade aan haar nalatenschap berokkenden, geschiedde deze vernietiging op basis van het argument dat alle informatie die strijdig was met de leerstellingen van de profeet onwaar was – alles wat daarmee niet in strijd was, zou overbodig zijn. Tot zover de roemvolle verhalen over hoe de islam bijdroeg aan het behoud van intellectueel erfgoed.
Niettemin zijn er pogingen gedaan om de antieke wijsheid in de leerstellingen van de profeet te integreren. Deze stroming kennen wij als de Falsafa – daarbinnen hebben ook Avincenna en Averroes hun plek. De tegenhanger, Kalam, kreeg echter de overhand, mede dankzij al-Ghazālī (1058 – 1111). Hij pleitte tegen de ”verwarring veroorzaakt door de filosofen” en stelde dat Allah het heelal iedere microseconde opnieuw schept. Deze denktrend – die ook bekendstaat als het occasionalisme – houdt in dat enkel de wil van Allah het heelal coherentie geeft. Mocht die wil plots veranderen dan spat alles uiteen: hierom is het voor de gelovige zinloos om zijn of haar wereldbeeld te baseren op causaliteit en objectpermanentie.
Causaliteit werd in Europa (zie o.a. John Milton en John Dee) juist wél omhelsd. In dit verband is de meest interessante kwestie – en een die waarschijnlijk nooit wordt opgehelderd – de seculariseringsthese van Hans Blumenberg. De negatieve theologie maakte de christelijke God ondoorgrondelijk en onkenbaar – gelovigen konden deze afstandelijkheid niet aan. Ze werden daarom natuurwetenschappelijk en seculier, stelt Blumenberg. De islam had al vanaf het begin een dergelijk godsbeeld: daarin staat de algehele almacht van het opperwezen centraal. Zo is God dus zelf niet meer aan regels gebonden op basis waarvan hij gekend, doorgrond of voorspeld kan worden. Hierover zegt Wikipedia het volgende:
”Zo waren er opvattingen dat via het menselijk verstand men tot dezelfde kennis kon komen als via de openbaring [dit is dus Falsafa]. Verschillende geleerden hadden hierop scherpe kritiek, [dus o.a. al-Ghazālī] waarbij gesteld werd dat men slechts middels de Koran en het voorbeeld van Mohammed tot kennis van het geloof kon komen. De ratio was daarbij weliswaar een hulpmiddel. Een ander heikel discussiepunt was de geschapen of ongeschapen Koran. Een geschapen Koran zou mogelijkerwijs de weg vrij maken voor een historische interpretatie.”
Wetende dat men koos voor een ongeschapen Koran, is hiermee voor een goed verstaander feitelijk alles gezegd (typerend is dan ook dat al-Ghazālī in de islamitische wereld wordt aangeduid als het ”zegel der filosofen”). Maar voor Debeuf kennelijk niet: er lijkt een kans te bestaan dat hij Averroes verwart met Maimonides. Wat nu volgt lijkt verdacht veel op de samenvatting van Maimonides’ The guide for the Perplexed:
”His thesis was that there is only one truth, which was reachable in two different ways: through belief but also through philosophy. When both ways contradict, it means we have to read the sacred texts in an allegorical way. In other words, the search for truth philosophy (or science) is more important than belief.”
Als de centrale these van de jood Maimonides nu plots ook de centrale these van de moslim Averroes blijkt te zijn, dan zouden we kunnen vermoeden dat er in de liberale hoek urgentie bestond om met een inclusief artikel over de islam te komen. Terwijl het aangehaalde citaat niet eenduidig positief is over de islamitische religie en veel meer zegt over de overlevingsmechanismen van een vrijdenkend persoon in een door religie gedomineerde tijd. Wellicht zal Maimonides anno 2050 weer op de Europese bestseller lijst staan.
”However, Islamic philosophers ran into the same problem that both preceding Christians and those that would follow faced: how to reconcile philosophy with theology and sacred texts.” aldus Debeuf. Waar Al-Farabi (870 – 950) zich inspande om de profeet in te passen in de politieke analyses van de Griekse Oudheid, had het resultaat een gekunsteld, geforceerd karakter. Dit doet wat denken aan Ibn Khaldûn: die betoogt in De Muqaddima eerst dat politiek leiderschap voortvloeit uit de natuurlijke behoefte van mensen aan richting en orde. Hieraan verbindt hij de suggestie dat dit ook zou kunnen gelden voor het gezag van de profeet. Plots zwenkt hij en stelt dan dat deze uitleg voor de profeet niet klopt, omdat Allah de profeet heeft aangewezen.
Een argument van Debeuf is dat Averroes staat afgebeeld op het schilderij van Raphael ‘De school van Athene’. De conclusie die hieruit wordt geput is even frigide als een claim dat de traditie van de vorstenspiegels en hoofse literatuur schatplichtig zou zijn aan Saladin (1137 – 1193), omdat hij daarin opduikt. Of dat Saladin schatplichtig zou zijn aan Kaiser Wilhelm II van wie hij een sarcofaag cadeau kreeg.
Tegen deze achtergrond maakten Duitse academici Saladin in het Midden-Oosten populair; dat feit is bijna net zo ironisch als dat moslimradicalen in de twintigste eeuw de Kruistochten herontdekten in Franse geschiedenisboeken. Want nadat Genghis Khan de islamitische wereld doorakkerde, was daar geen ziel meer te vinden die zich überhaupt herinnerde dat er ooit een Kruistocht was geweest. Werp een blik op de verovering van Bagdad in 1258 – daarmee vergeleken zijn de Kruistochten echt peanuts.
De Koerdische Saladin blijft in de islamitische wereld een controversiële figuur – hij damde de Kruisvaarders in maar voerde daarnaast ook oorlog tegen andere moslims. Laten we deze zijtak van de discussie besluiten met de constatering dat hij ten tijde van het panarabisme populairder was dan onder de soennitisch-salafistische hegemonie van vandaag. Wat voor de betrekkingen tussen de islamitische wereld en Europa mogelijk een beter tijdvak was, maar ook dat is een ander verhaal.
Al met al komt het erop neer dat Averroes inderdaad een voor zijn tijd uitermate intelligente man was, die vooral Aristoteles hergebruikte. Het was niet zo dat de hele islamitische wereld het geweldig vond wat hij deed. Sterker nog: moslimgeleerden mochten met toestemming van een handjevol vorsten hun boekjes schrijven mits de invloed daarvan beperkt bleef tot de hofcultuur; zolang ze hun ideeën weghielden bij het volk.
Het bejubelen van de islamitische bijdrage aan de Europese geleerdheid is daarom van hetzelfde niveau als te beweren dat de middeleeuwse kerk zo’n geweldige stimulans leverde voor Copernicus en Galilei. Het belangrijkste verschil is dat het in de islamitische wereld altijd zo is voortgegaan, terwijl in West-Europa uiteindelijk Luther en Calvijn opstonden. Het protestantisme noopte de katholieke kerk tot de contrareformatie.
Of hun opkomst nu een pure verbetering was, is in meerdere lichten te schouwen. Vele protestanten nemen de bijbel letterlijk als Gods woord; katholieken ontwaren er eerder allegorische betekenissen in. Voor specialisten op dit thema is het hier boeiend te zien hoe Karl Löwith in Meaning in History accenten legt die suggereren dat hij zoals Auguste Comte het nut onderschrijft van de katholieke kerk als ordenend instituut, tegengesteld aan de sektarische versplintering eigen aan het protestantisme. Zelfs al hebben zij beiden weinig fiducie in de onderliggende katholieke theologie.
De conclusie is dat de islamitische omgang met antieke teksten ten beste een bijdrage leverde aan de overdracht van kennis naar Europa. De wijze waarop de theologie zich in de islamitische wereld ontwikkelde, ondermijnde deze kennisgroei en -uitwisseling.
