Mijn artikel over de heroriëntatie van conservatieven op Rusland maakte kritiek los. Europa zou niets bij Rusland te zoeken hebben, omdat het land geen rechtstaat heeft naar Westers model. Deze kritiek is eenvoudig te pareren met geopolitiek realisme: Rusland in de armen van Turkije en China drijven is voor Europa een groter kwaad. Die machten vertegenwoordigen namelijk beschavingsmodellen die nóg verder van het Europese staan.
Veel interessanter is de vraag, wat nu deze “imperiale aantrekkingskracht” tot Rusland veroorzaakt onder de rechtsconservatieven in het Westen. Tijdens de Koude Oorlog was de rechterflank georiënteerd op Amerika: de aantrekkingskracht van dit model zal verzwakken onder invloed van de veranderende bevolkingsopbouw en de conflicten die dit meebrengt.
Als politicus zeg ik sowieso dat ik de Westerse rechtstaat verkies boven een autocratie geleid door een Caesarfiguur als Vladimir Poetin. Maar als filosoof weet ik ook dat voor ‘have nots’ een charismatische vaderfiguur-leider altijd aantrekkelijker is dan een ‘rechtstaat’ die in feite een anonieme bureaucratie is geleid door regenteske kliekjes: door oligarchen die leven in gated communities afgeschermd van het gewone volk. In de analyse van bijvoorbeeld de linkse socioloog Colin Crouch zijn kosmopolitische kleptocraten de marionettenspelers achter de rechtstaat: volgens hem voelen zij zich meer verbonden voelen met lobbyisten en de elites van andere metropolen dan met tante Truus in een nabijgelegen ‘prachtwijk’.
En hoe meer afgeschermd de toplagen van onze samenleving leven, hoe minder ze begaan zijn met ‘have nots’: zie de PvdA zonder arbeiders. Dit bleek al in de beruchte interviews ‘De pont van tien over zeven’ en ‘De bestuurders van lijn 16’: hierin klaagden doorsnee arbeiders over migratie, normvervaging en de lakse omgang van de gevestigde orde met deze problemen.
De elites reageren op deze onvrede door de verschillende groepen ‘have nots’ tegen elkaar uit te spelen – zie migratie en identiteitspolitiek. Op termijn schept dit zo’n chaos dat een Caesar opstaat om dit grootstedelijke proletariaat met harde hand in het gareel te krijgen. Als dat is gelukt zet de ‘Caesar’ zijn proletariaat in tegen de kleptocraten – ziehier Poetins carrière in een notendop. In het op chaotische wijze geliberaliseerde Rusland onder Jeltsin hadden de elites een Caesarfiguur nodig om de orde te herstellen: onder de dreiging van bomaanslagen werd de macht opnieuw gecentraliseerd. Toen dit was gelukt had Poetin zijn macht geconsolideerd en waren de oligarchen ondergeschikt gemaakt aan de Russische staat.
De politieke sympathie van veel Europeanen zal uitgaan naar de invloedssfeer waarin de Europese cultuur zich kan uitleven. Terwijl vanuit de Anglosfeer een besef wordt aangedikt over koloniaal racisme en de last van het verleden, zijn het de Centraal- en Oost-Europese invloedsferen die juist de geestelijke kracht vooropstellen van het traditioneel Europese cultuurgoed. In Centraal- en Oost-Europa staat de regering als één man achter de Europese Leitkultur – in de VS is dit het deel van de bevolking dat zich achter Trump schaart.
Deze burgers verwachten van president Trump dat hij de zogeheten ‘chain migration’ aanpakt. Dit blijkt voor hem echter zeer moeilijk tot onmogelijk, want de president wordt tegengewerkt vanuit de instituties zelf. Zie hiervoor bijvoorbeeld de interne tegenwerking rond zijn voorgestelde inreisverbod vanuit diverse moslimlanden.
In Rusland bestaat deze situatie niet. De rechtstaat functioneert er anders dan in het Westerse model: hierdoor is er geen lange mars door de instituties, in die zin dat die machten eilandjes vormen die kunnen worden ingenomen en vervolgens een eigen ideologie gaan uitvoeren. In het gecentraliseerde Rusland marcheren de instituties de kant op van de leider en diens visie. In het Westen nadert ondertussen de dag dat de doorsnee burger zich afvraagt: “Zijn de staat, de overheid en de rechters er nog wel voor mij? Ik hoor mooie en dure juridische taal over een ‘rechtstaat’ maar ik zie dat volksverandering gewoon doorgaat, ik zie veel misdadigers wegkomen met minieme straffen, ik zie enorme bedrijven met wettelijk vastgelegde voorsprongen waartegen ik niet kan procederen? Voor wie is die rechtstaat er precies? Geef mij dan ook een Poetin – dan weet ik tenminste waaraan ik toe ben!”
Neem nu de gebroeders Wright die vliegtuigen uitvonden en hun testvlucht uitvoerden over de VS. Vandaag zou dit stuiten op weerstand vanuit regulering. Weliswaar is er een Elon Musk met zijn raketvlucht, echter dit zijn enorme bedrijven die via de lobby hun invloed kunnen doen gelden: zij verhouden zich op een andere manier tot de regelgeving dan de gemiddelde vrijheidslievende burger, die tegenover dergelijke bedrijven net zo klein en machteloos staat als tegenover de overheid. En in zijn machteloosheid verlangt deze burger een herkenbare leider, die de macht weer persoonlijk maakt en voor zijn gevoel over hem waakt – wat hij van de geanonimiseerde bureaucratische instituties niet meer verwacht.
Ondertussen zijn het de politieke partijen die hun vrijheidsliefde van de daken schreeuwen, waarin zich de meest gladde mensen opwerken. Met gewiekstheden manoeuvreren zij zich omhoog binnen bedrijven – zij weten hoe ze de wet- en regelgeving in eigen voordeel kunnen aanwenden. Eenmaal op een topplek aangekomen dragen ze een beeld uit alsof dit succes te danken is aan liberalisme en een vrije markt.
Feit is dat Westerse landen een economie hebben die grotendeels is gereguleerd. Dus de mensen die zich hierin opstuwen, floreren binnen een klimaat dat niet wezenlijk liberaal is, hoewel dat liberale succesbeeld wel naar buiten toe wordt uitgedragen. Burgers doorzien dit en worden zo kritischer over liberale denkbeelden, en meer welwillend ten aanzien van autocratische.
Zoals gezegd speelt er nog een andere ontwikkeling, die de VS qua politiek wegstuwt van Europa. In de VS is het enerzijds zo dat de meeste machtige families er blank zijn – anderzijds is ‘white privilege’ er nu een strijdkreet waaronder links zich verenigt. Qua bevolkingsopbouw zal de blanke groep relatief krimpen, andere minderheden gaan relatief groeien (met name Latino’s). Dit zal een soort multi-etnisch conflict opwekken over wie de macht moet hebben in de VS. Waarbij de elitefamilies moeten balanceren tussen het tevreden houden van de multi-etnische meerderheid, en het veiligstellen van hun eigen blanke macht- en familieposities. Qua politieke orde zal dit weinig stabiliteit opleveren; ook kan de veranderende bevolkingssamenstelling leiden tot een buitenlandbeleid dat andere werelddelen vooropstelt dan Europa.
Een laatste alternatief is een oproep tot constitutioneel conservatisme – een oproep om de grondwet te herstellen en weer belangrijk te maken. De instituties die de grondwet interpreteren zijn echter al verloren in de lange mars door de instituties. Er ligt weliswaar een universele vrijheidsliefde ten grondslag aan de grondwet die vandaag opnieuw zou kunnen worden ontborgen; echter de hedonistisch-postmoderne mens die de grondwet interpreteert, verschilt existentieel van de sobere en voor-vrijheid-strijdende mens die de grondwet schreef.
De huidige postmoderne tijd is tegenovergesteld aan de opkomende fase van een samenleving, waar de gemeenschappen landelijk en kleinschalig waren. De moraal werd er als een vanzelfsprekendheid aangevoeld: het uitschrijven van regels was er nauwelijks nodig. Op het laatst worden de uitgeschreven regels opnieuw overbodig: dan heerst de persoonlijke autoriteit van de soeverein. De onderdanen worden daardoor aangezogen, zoals nieuwrechts zich vandaag tot Poetin aangetrokken voelt.
In het ‘Caesaristische stadium’ worden mensenmassa’s bijeengebracht in grote steden, wat leidt tot hordevorming en burgerspanningen. Deze massa’s gaan daarom verlangen naar een autoritaire vaderfiguur die hun grillige natuur met een harde hand in bedwang kan houden. Morele richtlijnen betekenen weinig in dit stadium en direct voelbare macht des te meer.
