Wat is de macht van ambtenaren? In Den Haag hoor je er regelmatig anekdotes over. De essentie is altijd hetzelfde: als de politiek zwak is, nemen ambtenaren het werk over. Als de politiek geen eigen agenda heeft of onvoldoende daadkracht heeft, ligt de macht in de praktijk bij de ambtenarij. Je hebt dus sterke politici nodig: ze moeten tegen ambtenaren in durven gaan, kritisch zijn en niet klakkeloos alles accepteren wat ambtenaren hen voorschotelen. Het probleem van dit soort verhalen is dat ze slecht te controleren zijn: het gebeurt allemaal binnenskamers.
Maar niet in het waterschap. Daar zien we open en bloot welke invloed ambtenaren hebben. We zijn een ochtend bij waterschap Rijnland (regio Leiden-Haarlem) waar ambtenaren prominent bij de commissievergaderingen aanwezig zijn. Op de eerste rij zitten de gekozen volksvertegenwoordigers, op de tweede rij zitten ambtenaren. Ander publiek ontbreekt. De rol van ambtenaren wordt hier benadrukt door het feit dat zij over een microfoon beschikken, net als de volksvertegenwoordigers. Ze lopen af en aan. Bij elk deel van de vergadering zitten tien tot vijftien ambtenaren in de zaal.
Het debat in deze commissievergaderingen is helemaal geen debat: de ene na de andere volksvertegenwoordiger komt met een statement. Er worden deze ochtend peilbesluiten behandeld: besluiten waarbij de hoogte van het water in sloten en ander oppervlaktewater wordt vastgesteld. De bijdragen van de volksvertegenwoordigers suggereren vaak al in de eerste zin dat ze sowieso met het besluit gaan instemmen: ‘tja, prima, een hamerstuk’. Het dagelijks bestuur weet dus al meteen dat ze niet naar verdere vragen hoeft te luisteren.
Deze volksvertegenwoordigers geven geen richting waar het met het waterschap naartoe moet. Hun vragen zijn vrijwel allemaal informatief en feitelijk. Een dagelijks bestuurder zegt het letterlijk: over zijn voorstel zijn alleen ‘verduidelijkende vragen’ gesteld. Er is dus veel instemming. Zelfs bij een controversieel thema als bodemdaling ontstaat geen echte discussie. Als de volksvertegenwoordigers geen richting geven, doen de ambtenaren dat. Dat zien we voor onze neus.
Een PvdA’er komt met inzichten als ‘versnippering van peilvakken, daar moet je niet aan beginnen’. Een andere volksvertegenwoordiger wil dat ‘vis’ de volgende keer een apart kopje in de notitie krijgt. Weer een ander klaagt dat de peilbesluiten uit 700 pagina’s bestaan. Kan dat niet wat korter? ‘Je wordt moe van het lezen.’ De ambtenaren lachen er zichtbaar om. De volksvertegenwoordigers vormen ‘slechts’ het hoogste orgaan van het waterschap.
De ambtenaren praten ook mee. Ze krijgen regelmatig vragen als de dagelijks bestuurders geen antwoord klaar hebben. Een dagelijks bestuurder vraagt expliciet om ‘een backup van de achterste rij’. Ambtenaren zitten hier letterlijk klaar om meer gedetailleerde informatie te geven. Zij houden minicolleges over de technische details die zowel dagelijks bestuurders als volksvertegenwoordigers ontgaan. Als een nieuw thema op de agenda staat, komt een ambtenaar letterlijk een toespraak houden hoe het allemaal in elkaar steekt.
Maar het gaat soms nog een stap verder. De dijkgraaf meldt dat hij niet weet of hij een bepaald punt goed heeft uitgelegd. ‘Als de achterbank denkt dat het anders zit…’ voegt hij toe, expliciet refererend aan de ambtenaren die mee zitten te luisteren. Ze blijken geen kritiek te hebben.
Zo zien we hoe het gaat: in het waterschap domineren technische kwesties waar aanzienlijke studie voor nodig is. De volksvertegenwoordigers en zelfs de dagelijks bestuurders weten niet alle details. De ambtenaren nemen het op zo’n moment gewoon over. Men heeft hier in Rijnland zelfs een model voor: vóór er politieke discussie plaatsvindt zijn er beschouwende, waardevrije sessies om een onderwerp te exploreren. Zo kunnen de politici vertrouwd raken met thema’s waar ze nog niet voldoende kennis over hadden. Rara wie organiseren die sessies?
Chris Aalberts doet tot aan de verkiezingen van maart verslag van de politiek van de waterschappen. Onder de titel #Waterlanders onderzoekt hij wat er bij deze verkiezingen te kiezen valt. Lees hier de hele serie.
