Populisme-expert Cas Mudde noemt het kort voor de eerste exitpoll ongekend cynisch dat Mark Rutte met Thierry Baudet in debat is gegaan. Rutte versmalt daarmee de verkiezingen tot een debat op rechts, waarmee hij beide partijen omhoog stuwt ten koste van alle andere partijen. Als even later uitslagen van de exitpoll bekend worden (PvdA 5, VVD 4, CDA 4, FvD 3), toont Mudde zich verrast. Hij kan bijna niet geloven dat de PvdA de grootste partij is geworden. Je kunt ook zeggen dat de strategie van Rutte blijkbaar niet, of tenminste niet goed heeft gewerkt. Waarom eigenlijk niet? Nog bij de verkiezingen van de Provinciale Staten heeft een tegenstelling tussen GroenLinks en FvD wél voor beide partijen goed uitgepakt. Waarom werkte die strategie toen wel, en nu niet?
Na de exitpoll viel al snel de term: het Timmermanseffect: niet zozeer de PvdA maar Frans Timermans heeft de verkiezingen gewonnen. Maar betekent dit nu dat Frans Timmermans een enorme populariteit geniet, en gewaardeerd wordt vanwege zijn politieke en bestuurlijke kwaliteiten? Ik denk van niet.
Op de eerste plaats incasseert Timmermans als vicevoorzitter van de EU-commissie een soort premierbonus. Onder het kiezersvolk bestaat nu eenmaal een vrij sterke neiging tot gezagsgetrouwheid. Wié dat heersende gezag vertegenwoordigt, doet er minder toe. Met Timmermans kies je voor het heersende gezag.
Ten tweede speelt een rol dat links zich heeft verzameld achter Timmermans. Daarbij voeren strategische overwegingen de boventoon. Men stemt niet op Timmermans, omdat men hem zo geweldig vindt. Indicatief daarvoor is dat het voornamelijk om een verschuiving binnen links lijkt te gaan. Als totaal blijft links, volgens de exitpolls op 11 zetels staan, evenveel als bij de vorige EU-verkiezingen. Geen spectaculaire winst voor links dus. Hoogstens een herstel ten opzichte van de tussenliggende periode.
Ten derde is niet te onderschatten dat Timmermans van alle Nederlandse EU-kandidaten verreweg de bekendste persoon is. Bij verkiezingen gaat het nu eenmaal om personen die men kent, of meent te kennen. Op wie men niet kent, stemt men bij voorkeur niet. Timmermans heeft dus een voordeel ten opzichte van de andere relatief onbekende lijsttrekkers.
Een waarschijnlijk onderschat vierde punt is dat Timmermans de enige Nederlander is, die kans maakt op het voorzitterschap van de EU-commissie. Bas Eickhout van GroenLinks is weliswaar ook spitzenkandidat. Hij is echter veel minder bekend, en wordt veel minder gezien als kanshebber voor het voorzitterschap. Wat ook niet helpt is dat hij zijn rol als spitzenkandidat deelt met de Duitse Ska Keller. Eickhout is dus allesbehalve een duidelijke keuze voor een mogelijk Nederlandse winnaar.
Als kanshebber voor een belangrijke overwinning ziet een sporter zijn of haar supportersschare zienderogen uitbreiden. Zo ook Timmermans. Als spitzenkandidat van de sociaaldemocraten heeft hij een reële kans op de hoofdprijs: het voorzitterschap van de EU-commissie. Dat hij kanshebber is, heeft tot gevolg dat mensen hem als vanzelf gaan supporteren. In dat kader moet ook het debat bij Nieuwsuur met de christendemocratisch spitzenkandidat Manfred Weber gezien worden. Behalve dat het hier daadwerkelijk om de twee grootste kanshebbers voor het EU-commissievoorzitterschap gaat, is het ook nog eens een strijd tussen een Nederlander en een Duitser: alsof Ajax en Bayern München elkaar treffen in de finale van de Champions League. Dan is het zeker voor linkse kiezers overduidelijk voor wie men partij kiest: ongeacht de persoon van Timmermans, kiest men voor de progressieve Nederlander, en niet voor de conservatieve Duitser.
Ten vijfde heeft het spotje van de SP met Hans Brusselmans als karikatuur van Timmermans waarschijnlijk in diens voordeel gewerkt. Zeker sinds de jaren ’70 is het op links gebruikelijk dat men elkaar publiekelijk met respect bejegent. Dit vanuit de hoopvolle verwachting dat er ooit nog een linkse meerderheid tot stand komt, waarmee de dictatuur van het proletariaat, voorspeld door Karl Marx, eindelijk bewaarheid wordt. De verontwaardiging over het spotje betreft dus niet Timmermans persoonlijk, maar de onderlinge solidariteit die op links tot de politiek gemotiveerde zeden behoort. Dat juist SP-kiezers daarvoor gevoelig zijn, is te verklaren uit het feit dat de SP Maoïstische, dus communistische wortels heeft.
Ten zesde was de opkomst bij de middenpartijen veel hoger dan bij de EU-kritische flanken. Van dit opkomsteffect profiteert ook de PvdA. Wat FvD betreft kan gezegd worden dat een standpunt voor een nexit niet bepaald bijdraagt aan een goede opkomst voor die partij. Lijsttrekker Derk Jan Epping, en ook Baudet zelf, hebben gezegd dat het Nederlandse parlement, en niet het EU-parlement beslist over een nexit. Politiek bedrijven in het EU-parlement is voor FvD dus slechts bijzaak.
Tot slot wil ik de retorische stijl van Timmermans als reden voor zijn succes noemen. Wie de regels van in retorica toepast, heeft daar in ieder geval voordeel van. Retorica werkt dus ongeacht de persoon. Timmermans leunt sterk op zijn retorische vaardigheden. Hij werkt veel met herhalingen waardoor zijn teksten een zekere cadans krijgen. Net als bij een song weet hij daarmee een emotionele boventoon te creëren. Op mij komt die boventoon nogal ongedurig en smachterig over. Maar het kan zijn dat andere mensen het meer opvatten als een oprecht streven naar iets wat nog niet is: een betere toekomst, of een betere wereld. Het refrein van Timmermans deze campagne was: Nederland kan het niet alleen. Nederland heeft de EU nodig. Hij praat daarbij Nederland een soort afhankelijkheid van de EU aan. Timmerman domesticeert als het ware de Nederlander tot EU ’er. Dit aanpraten van afhankelijkheid bevat een sterk retorisch element. Het refereert naar het oer-thema van de ouder-kindrelatie: het kleine afhankelijke Nederland, heeft het groot en capabel Europa nodig. Als volwassen ouder weet alleen de EU wat goed is voor kindje Nederland.
Samenvattend zijn er dus wel degelijk argumenten aan te voeren waarom er sprake is van een Timmermanseffect waarbij dit effect evenwel niet is terug te voeren op unieke kwaliteiten van de persoon Timmermans. Maar betekent dit dat het Timmermanseffect gewoonweg de tweestrijd tussen Baudet en Rutte overtroefd heeft? Of schortte er iets aan hun onderlinge strijd, waardoor zij het Timmermanseffect in de kaart hebben gespeeld? Als we nog eens terugkijken naar de strijd tussen GroenLinks en FvD tijdens de Provinciale Statenverkiezingen, dan zien we dat die strijd doorslaggevend was, omdat het een strijd tussen twee uitersten was: voor of tegen vergaande klimaatmaatregelen. Daarbij komt dat beide partijen ook nog eens golden als vaandeldrager van het ene dan wel het andere uiterste. De rest van het politieke spectrum groepeert zich als het ware vanzelf rond deze strijd tussen uitersten. Hen restte enkel nog een rol als toeschouwer, hoogstens als commentator van die strijd tussen FvD en GroenLinks.
De strijd tussen Rutte en Baudet is echter geen strijd tussen twee uitersten. FvD is weliswaar fel tegen de EU, en kan daarbij gelden als vaandeldrager van dat standpunt. Rutte geldt echter allerminst als vaandeldrager wanneer het gaat om het pro-EU standpunt. Hem wordt juist verweten dat zijn mening over de EU wispelturig is, dat hij in Brussel iets anders zegt over de EU dan in Den Haag. Uitgesproken pro-EU is D66, en, niet te vergeten: Timmermans. De strijd tussen FvD en VVD bestrijkt dus niet het hele politieke krachtenveld. De discussie over een nexit kan daardoor gepercipieerd worden als een detaildiscussie die er in feite niet echt toe doet. Alle partijen links van Rutte zijn immers tegen een nexit; Rutte en Baudet lijken zich dus te verliezen in een detailstrijd, waardoor Timmermans kon winnen.
Nu ben ik niet principieel voor of tegen een nexit. Voor mij is een nexit hoogstens een middel, niet een doel op zich. Als Nederland soevereiniteit kan terugwinnen doordat de EU op haar schreden terugkeert, dan kan dat voor mij afdoende zijn. Betekenisloos acht ik een discussie over een nexit dus niet. Ik beschouw het als een kwestie van volwassenheid dat Nederland zich, ook als lid van de EU, een eigenstandig bestaan los van de EU kan voorstellen. De manier waarop Timmermans zich Nederland als volledig afhankelijk van de EU voorstelt, acht ik ongezond. In elke relatie dien je immers je eigen autonomie te bewaren. In het geval de EU de verkeerde keuzes blijft maken, blijft uittreding uit de EU een optie. Bovendien dient een mogelijke uittreding als blijvende stok achter de deur, om de EU alsnog tot de gewenste EU-kritische hervormingen aan te zetten. Zonder zo’n stok is Nederland aan de EU overgeleverd.
Vanuit de huidige situatie bezien, meen ik evenwel dat het belang van Nederland het meest gebaat is met een hervorming van de EU, in die zin dat de EU stappen terugzet opdat Nederland aan soevereiniteit terugwint. Pas als deze strategie faalt, komt een nexit weer in beeld. Als het zover komt zal Nederland niet het enige land zijn dat overweegt de EU te verlaten. We hebben het dan over een situatie waarin overduidelijk is dat de EU gefaald heeft, en dat een nexit het landsbelang dient. Het front van 27 landen dat het Groot-Brittannië bemoeilijkt de EU te verlaten, is dan allang ter ziele.
Hoewel de strijd tussen FvD en de VVD niet de uiteindelijke Nederlandse winnaar van de EU-verkiezingen heeft opgeleverd, kent ook deze onderlinge strijd een winnaar: 4-3 in het voordeel van de VVD (volgens de exitpolls). Hoewel Baudet voortvarend aan de wedstrijd begon, wist hij niet te verhinderen dat Rutte na verloop van tijd beter in de wedstrijd kwam. Mijn indruk is dat Baudet de politieke professionaliteit van Rutte heeft onderschat, en dat hij te gemakkelijk dacht het met wat intellectuele flair wel te redden. De persoonlijke vragen dienden om Rutte te ontregelen, maar ontregelden in feite juist Baudet zelf. De vraag aan Rutte wanneer hij voor het laatst gehuild had, wist deze retorisch vakkundig te pareren met een driewerf: “Ik heb gehuild toen …” Hij noemde het overlijden van zijn vader, broer en zus.
De belangrijkste reden waarom FvD verliest van de VVD was evenwel inhoudelijk van aard: Baudet houdt principieel vast aan een nexit. Een nexit is in zijn ogen meer dan een middel tot soevereiniteit voor Nederland: het is een doel op zich. Waar de meeste EU-kritische partijen inzetten op een hervorming van de EU in plaats van het verlaten van de EU, daar zit Nederland opgescheept met twee partijen (PVV en FvD) die allebei onverdroten blijven inzetten op een nexit. Kijkend naar Groot-Brittannië, waar het nu politiek gezien een rommeltje is, durft de Nederlandse kiezer momenteel echter een nexit niet aan. Door voor een nexit te blijven pleiten jaagt Baudet kiezers die eigenlijk wel voor een keer EU-kritisch zouden willen stemmen, weer terug naar conventionele partijen zoals VVD, CDA en PvdA. Mijn stelling is: ik durf de bewering aan dat als Baudet het debat met Rutte had weten te winnen, onder meer door voorlopig af te zien van een nexit en als FvD haar nexit-standpunt voorlopig had geparkeerd, en vol had ingezet op een EU die soevereiniteit teruggeeft aan haar lidstaten, dat dan was FvD en niet de PvdA als winnaar uit de bus was gekomen. Nu de overwinning naar Timmermans gaat, wordt in de Nederlandse media alom erop geanticipeerd dat de overwinning van de sociaaldemocraten in Nederland exemplarisch is voor de rest van de EU. De situatie in Nederland is echter anders dan in de meeste andere EU-landen. Daar beschikt men over EU-kritische partijen die hun kaarten zetten op een EU die tot inkeer komt, en stappen terug gaat zetten, richting meer soevereiniteit voor lidstaten. De overwinning van de PvdA zou daarom wel eens een Pyrrusoverwinning kunnen blijken te zijn.
Meer lezen van Paul Hekkens: zie hier
