Allereerst wil ik Kajsa Ollongren sterkte wensen met haar coronabesmetting. Hopelijk wordt ze niet ziek, en als toch ziek wordt niet ernstig. Niets dus dan de beste wensen voor Ollongren. Vervolgens wil ik haar ook danken. Ik ben haar erkentelijk voor haar bijzonder inkijkje in de formatieonderhandelingen en daarmee in de democratie. Dat inkijkje bood zij door de formatiepaperassen niet in een tas te stoppen, maar onder haar arm mee te dragen. Een journalist had zo de gelegenheid die paperassen te fotograferen. Alleen het buitenste vel was zichtbaar, maar dat vel alleen al sprak boekdelen. Voor de rest van het artikel heb ik mijn handen vol aan de tekst: ‘positie Omtzigt, functie elders’.
Toen ik hoorde dat een foto tot het aftreden van de formatieverkenners Ollongren en Annemarie Jorritsma had geleid, dacht ik dat het een foto betrof waaruit blijkt dat de corona-regels niet in acht waren genomen. Al snel zag ik evenwel dat de kwestie een andere was, namelijk dat gevoelige informatie met betrekking tot de verkenning was uitgelekt. Nadat ik de Volkskrant had geraadpleegd over wat er aan de hand was, stuurde ik aan een vriend ik een appje met de volgende tekst:
“Ollongren lekt informatie uit onderhandelingen. Rutte en Kaag niet blij met kritische Omtzigt. Democratie ligt op haar gat.”
Deze app vraagt toelichting. Allereerst over Pieter Omtzigt. Omtzigt is namelijk niet zomaar een Kamerlid. Hij ziet zijn functie als volksvertegenwoordiger niet als een opstapje voor een verdere glansvolle carrière, maar neemt zijn taak om de regering te controleren serieus, ook al behoort hij tot een partij die deelneemt aan de coalitie. In januari nog hield Omtzigt een toespraak over de conclusies die konden worden getrokken uit de toeslagenaffaire, de affaire die het kabinet tot aftreden heeft genoopt. Zijn conclusies reikten verder dan de toeslagenaffaire alleen, maar betroffen ook het functioneren van onze parlementaire democratie. Kritiek had Omtzigt met name op de opstelling van het kabinet tegenover de Tweede Kamer. Hierover verderop iets meer. Op een haar na had hij de verkiezingen voor het lijsttrekkerschap van Hugo de Jonge gewonnen. Dat wijst erop dat de leden van het CDA zijn inbreng waarderen. Daarnaast zijn er ook veel mensen die niet op het CDA stemmen die toch blij zijn met Omtzigt als Kamerlid.
Maar waarom ligt de democratie op haar gat als tijdens verkenningsgesprekken met Sigrid Kaag en Mark Rutte de ‘positie Omtzigt’ en een ‘functie elders’ op de agenda staat? Welnu, dat is omdat de formatie niet gaat over de samenstelling van de Tweede Kamer. Daar gaat de Nederlandse kiesgerechtigde burger over, en die heeft nog maar net ervoor gekozen dat Omtzigt lid wordt van de Tweede Kamer. Hij had maar liefst 343.472 voorkeurstemmen. Dat betekent dat hij meer dan op eigen kracht in de Tweede Kamer is gekomen.
Blijkbaar zijn er mensen bij de verkenningsgesprekken betrokken, die toch niet blij zijn met Omtzigt in de Tweede Kamer en die hem daarom liever een (ongetwijfeld lucratieve) functie elders aanbieden. Omdat bij de gesprekken vandaag alleen VVD en D66 betrokken zijn, is het óf Kaag óf Rutte die bezwaar had tegen Omtzigt als ongetwijfeld kritisch Kamerlid. Dat de gedachte om Omtzigt weg te promoveren niet van het CDA afkomstig is, leid ik af uit het feit dat Wobke Hoekstra zich afvraagt hoe Omtzigt op de agenda van de verkenningsgesprekken terecht is gekomen. Volgens de Volkskrant reageert Hoekstra als door een wesp gestoken, en zegt hij: ‘Bizar, dit inkijkje in de aantekeningen van verkenner Ollongren. Onderwerpen die geen van allen met mij zijn besproken en waar zij ook niet over gaan.’ Met die laatste opmerking treft Hoekstra de spijker op zijn kop. Rutte en Kaag hebben zich niet te bemoeien met het Kamerlidmaatschap van Omtzigt. Sterker nog: nu Omtzigt herkozen is, gaat zelfs het CDA daar niet meer over. Een Kamerlid kan immers zonder ruggespraak zijn werk te doen.
In een volgende app wijs ik Rutte aan als de boosdoener:
“Rutte weert zich via formatie tegen gekozen volksvertegenwoordigers. Van buiten zijn partij nog wel. Dan trap je de democratie toch tegen haar schenen.”
Terecht wijst mijn vriend erop dat hij nergens ziet dat het agendapunt van Rutte komt. Zoals eerder opgemerkt, kan het ook door Kaag zijn ingebracht. Ook nog mogelijk is dat Hoekstra het heeft ingebracht, maar dat hij tegenover de Volkskrant de vermoorde onschuld speelt. Dat acht ik echter onwaarschijnlijk, omdat in dat geval Rutte en Kaag, samen met de verkenners hem wel als bron zouden aanwijzen. Dan valt Hoekstra onherroepelijk door de mand.
Andere partijen met wie de verkenners eerder hebben gesproken komen niet in aanmerking, omdat nog lang niet is uitgemaakt wie van hen bij de verdere besprekingen mogen aanschuiven. Zij verkeren dus niet in de positie de agenda te bepalen.
Dat ik al meteen Rutte aanwijs als mogelijke dader heeft ermee te maken dat ik bij Rutte een patroon herken. Zo staan op de lijst van de VVD veel mensen met enkel een ervaring binnen de partij: partijpionnen van wie weinig weerwerk te verwachten is. Ook richtte Omtzigt zich met zijn kritiek in het kader van de toeslagenaffaire regelrecht op wat de Rutte-doctrine is gaan heten. Dat is het advies aan hoge ambtenaren om hier en daar vooral eigen opvattingen in de stukken te verwerken, om zo te rechtvaardigen dat de informatie niet kan worden vrijgegeven als de Tweede Kamer daarom vraagt. Als kamerlid krijg je dan rapporten waarvan de tekst grotendeels is zwartgelakt. Rutte wil Omtzigt dus weghebben, omdat Omtzigt zich expliciet keert tegen de aanpak van Rutte.
Maar ik geef toe: uit te sluiten is niet dat Kaag hierbij ook een rol speelt. Vast staat dat er in de verkenningsgesprekken tussen Rutte en Kaag, maar zonder Hoekstra de positie van Omtzigt als Kamerlid is geagendeerd. Dat betekent dat het aanstaande kabinet bij voorbaat de Tweede Kamer qua samenstelling naar zijn hand wil zetten. Dat is een democratische doodzonde. Waar blijft dan de democratische controle?
Een volgende app die ik verstuur luidt:
“Volgens mij gaat Ollongren en/of Jorritsma alle schuld op zich nemen om Kaag en Rutte te sparen.”
Dat is inmiddels gebeurd. Bij de persconferentie naar aanleiding van het terugtrekken van Ollongren en Jorritsma wordt in omfloerst taalgebruik zoals ‘inventariserende voorbereidingsnotities’, ‘voorlopige input voor een volgende ronde’, ‘geen directe weergave van reeds gevoerde gesprekken’ en ‘nog met geen van de onderhandelaars besproken’ de suggestie gewekt alsof Rutte en Kaag het er nog niet over hebben gehad. Toch is het niet vanzelf op de agenda voor een komend gesprek terechtgekomen. Óf Kaag, óf Rutte heeft het dus geagendeerd.
Inmiddels zijn Tamara van Ark en Wouter Koolmees als nieuwe verkenners aangesteld. Dat men daarmee zo snel is, heeft emee te maken dat men met nieuw nieuws het onwelgevallige oude nieuws uit de aandacht wil wegdrukken. ‘Hoe gaat het nu verder met de formatie?’ hoor ik menig journalist zich al nieuwsgierig afvragen.
Maar, denk ik dan, gaat het wel verder gaat met deze formatie? Een volgende app luidt:
“Vraag is of volgens de Tweede Kamer, waaronder ook het CDA, het pikt. Zo niet, komen er nieuwe verkiezingen. Wellicht zonder Rutte en Kaag als partijleider.”
Die vriend van mij heeft mogelijkerwijs gelijk als hij terug-appt dat het zo’n vaart wel niet zal lopen. Desalniettemin wil ik toch uitleggen hoe ik tot mijn conclusie kom.
Mijns inziens gaat het erom of de Tweede Kamer pikt dat Rutte en Kaag als leiders in een te vormen kabinet zich bemoeien met de personele bezetting van de pas gekozen Tweede Kamer. Daarbij is de rol van het CDA cruciaal. Enerzijds ligt (of moet ik zeggen: lag?) het in de lijn der verwachtingen dat het CDA deel uitmaakt van een te vormen kabinet. Anderzijds is het CDA het slachtoffer in de uitgelekte stukken.
Van belang is ook hoe andere partijen zich opstellen. Zien partijen als PvdA, GroenLinks en CU nu het CDA dreigt weg te vallen, hun kans schoon om regeringsverantwoordelijkheid te nemen? En zijn zij daarom bereid de bemoeienis van Kaag en Rutte met de samenstelling van de Tweede Kamer door de vingers te zien? Of menen zij dat hier nu de positie van de Tweede Kamer tegenover het kabinet ten principale ter discussie staat, en dat de democratie zelf gevaar loopt? Is dat laatste het geval, dan zouden Rutte en Kaag wel eens een meerderheid tegen zich kunnen vinden, nog voordat een nieuw kabinet gevormd is. Het is mogelijk dat Rutte, Kaag of allebei zich dan terugtrekken als partijleider, en dus ook als beoogd premier en vicepremier.
Vraag is wat er vervolgens gebeurt. Kan de kabinetsformatie dan toch nog zonder nieuwe verkiezingen doorgang vinden? In dat geval zijn de consequenties weliswaar ernstig, maar leidt dat niet tot nieuwe verkiezingen. Dan was ik in mijn app dus voorbarig. Men kan echter ook de conclusie trekken dat de democratische verhoudingen nu dermate ernstig geschonden zijn, dat de kiezer nu eerst weer de gelegenheid moet krijgen om zich hierover uit te laten.
Maar het waarschijnlijkst is toch dat de Tweede Kamer de kwestie gewoon weer over zijn kant laat gaan. Het CDA wordt gepaaid, bijvoorbeeld door Hoekstra opnieuw het ministerie van financiën toe te bedelen. Omtzigt mag gewoon blijven, maar kan, moegestreden als hij is, ook kiezen voor een burgermeesterschap. Vervolgens blijft alles zoals het was, en doet Rutte een plas. Dan is mijn app voorbarig in het kwadraat.
Het bovenstaande betreft mijn kennis op donderdagnamiddag. Sindsdien zijn er een paar dingen gebeurd. Rutte verscheen donderdagavond nog laat op de televisie met de mededeling dat Ollongren en Jorritsma geen verantwoording gingen afleggen in de Tweede Kamer. Daarmee heeft Rutte opnieuw zijn hand overspeelt, want de verkenners doen hun werk in opdracht van de Tweede Kamer, in niet in opdracht van Rutte. Ondertussen is de Kamer op haar strepen gaan staan, en vinden zelfs de fracties van CDA en VVD vinden nu dat Ollongren en Jorritsma verantwoording moeten komen afleggen in de Tweede Kamer. Die hebben inmiddels toegezegd dat ook te komen doen. Komende woensdag ik er een debat.
Dan is er nog een brief van de nieuwe verkenners, waarin de oud-verkenners te kennen geven dat het agendapunt er via een soort brainstormsessie waarbij men ook inspiratie opdeed bij de media, is komen aanwaaien. Vergezocht en ongeloofwaardig verhaal, maar voor wie dat als zoete koek aanneemt, zijn Rutte en Kaag dus geëxcuseerd. Allee wie Rutte en Kaag kost wat kost wil beschermen, zal erin meegaan. Wordt dus spannend hoe VVD en D66 zich in het debat opstellen. Kiezen zij voor het democratisch functioneren van de Tweede Kamer of voor hun partijleiders?
Wie tot op heden in alle talen heeft gezwegen is Sigrid Kaag. Nu het even moeilijk wordt, zie je en hoor je niets. Ook is het merkwaardig dat ze in zulk een heikele kwestie Rutte voor zich laat spreken. Aan de formatiegesprekken neemt ze immers niet deel als minister onder Rutte, maar als partijleider. Is dit dan het nieuwe leiderschap waar ze in de verkiezingscampagne zo hoog over opgaf?
