Nog steeds heeft Mark Rutte niet verteld door wie hij in de vroege ochtend van 1 april is geïnformeerd over het feit dat Pieter Omtzigt wel degelijk is genoemd in het verslag van zijn gesprek met de verkenners Kajsa Ollongren en Annemarie Jorritsma. Rutte had eerder beweerd de naam van Omtzigt zeker niet gevallen was. Ook Ollongren en Jorritsma zeggen geen actieve herinnering te hebben aan het noemen van Omtzigt.
Je zou kunnen denken: wat maakt dat nou uit dat Rutte een of twee uur eerder is geïnformeerd dan de andere fractievoorzitters? Het antwoord is dat dit Rutte voorkennis oplevert. Voor een behendig en machtig politicus als Rutte kan die een of twee uur een wereld van verschil zijn. Of hij op basis van die voorkennis ook daadwerkelijk gehandeld, is een tweede. Misschien heeft Rutte dat op een subtiele manier ook gedaan. Misschien ook zag hij geen mogelijkheden om op basis van die voorkennis te handelen. In ieder geval heeft hij langer kunnen nadenken. Voordat zijn collega-fractievoorzitters geïnformeerd waren, heeft hij zijn strategie al kunnen bepalen.
Eerder heb ik geopperd dat Rutte die bewuste voorkennis wel eens via toen nog Kamervoorzitter Khadija Arib aan hem kan zijn toegespeeld. Nu wil ik nagaan in hoeverre die mogelijkheid overend blijft. Ik kijk daarbij terug op een aantal feiten. Een eerste feit betreft de brief van 1 april die Koolmees en Van Ark naar de Tweede Kamer stuurt. Daarbij valt allereerst op dat die brief aan de voorzitter van de Tweede Kamer is gericht. Blijkbaar communiceren verkenners niet rechtstreeks met de Tweede Kamer, maar via de voorzitter. Dat betekent dat de voorzitter functioneert als een intermediair tussen Kamer en verkenners. Als daarvan wordt afgeweken, dan is dat opmerkelijk, en vraagt dat om een verklaring.
In die brief van 1 april schrijven Koolmees en Van Ark:
“Toen wij de stukken gisteravond inzagen, kwamen wij tot de conclusie dat er in de aantekeningen van het gesprek tussen de ex-verkenners en de heer Rutte de naam van de heer Omtzigt werd genoemd. Dit was niet conform de brief van de ex-verkenners van maandag 29 maart, waarin was gesteld dat geen van de gewezen lijsttrekkers had gesproken over de heer Omtzigt. Wij hebben hierover telefonisch contact gehad met mevrouw Ollongren op woensdagavond 31 maart laat. Mevrouw Jorritsma was op dat moment onbereikbaar. Wij hebben daarom op donderdagochtend 1 april om 8:00 uur de beide ex-verkenners telefonisch gesproken. Tussen 7:45 en 8:30 hebben wij tevens de 17 gewezen lijsstrekkers een sms gestuurd met het aanbod om tussen 9:00 en 10:00 uur de eigen stukken in te komen zien. Ook de voorzitters van de Kamers hebben we die gelegenheid geboden.”
Wat mij opvalt, is dat hier de gewezen lijsttrekkers via sms worden geïnformeerd. Blijkbaar wordt de voorzitter van de Tweede Kamer nu overgeslagen, en nemen de verkenners direct contact op met de lijsttrekkers.
Het tweede dat me opvalt is dat er wordt gesproken van lijsttrekkers en niet van fractieleiders of fractievoorzitters. Volgens mij is dat niet helemaal correct. Stel een partij haalt zetels in de Tweede Kamer, maar juist de lijsttrekker haalt het vanwege te weinig voorkeurstemmen niet. Gaat de verkenner dan praten met die lijsttrekker die geen Kamerlidmaatschap verworven heeft? Ik denk van niet. Uiteindelijk heeft de verkenner van doen met fractieleiders en niet met lijsttrekkers. Nu is het zo dat iedere fractie haar eigen fractievoorzitter kiest, en is dit kort na de verkiezingen nog niet altijd is gebeurd. Toch zie ik op de website van de Tweede Kamer dat er niet gesproken wordt van lijsttrekkers maar enkel fractievoorzitters. Wopke Hoekstra, Sigrid Kaag en Mark Rutte staan daar nu vermeld als fractievoorzitter Ik weet niet of dit hun ook een dubbel salaris oplevert. Mocht dit zo zijn, dan verklaart dat mede waarom kabinetsformaties zo lang duren. Het zijn het steeds de voormalige lijsttrekkers die nu als fractievoorzitter vermeld staan. Ook op Wikipedia wordt gesproken van gesprekken van de informateur met fractievoorzitters. Dan zal dat met een verkenner wel niet anders zijn.
Als het klopt dat de verkenners spreken met fractieleiders en dus met Kamerleden, dan is het toch vreemd dat hier niet de regel wordt gehandhaafd dat het contact tussen verkenners en fractieleider verloopt via de voorzitter. Dat de voorzitter als tussenpersoon functioneert staat expliciet in de opdracht Arib aan Van Ark en Koolmees van 25 maart vermeld:
“De Tweede Kamer wordt steeds als eerste geïnformeerd over hetgeen naar buiten wordt gebracht. Dit betekent dat over alle openbare mededelingen e.d. eerst overleg zal worden met de Voorzitter van de Tweede Kamer, die moet beoordelen hoe de Kamer geïnformeerd moet worden.”
Uiteraard verlopen de vertrouwelijke gesprekken van de verkenners met de fractieleiders niet via de voorzitter. Een uitnodiging aan alle fractievoorzitters als onderdeel van een procedure om hen op gelijke wijze te behandelen, valt echter niet onder de noemer van een vertrouwelijk gesprek, en kan daardoor gerubriceerd worden onder de noemer: openbare mededelingen e.d. Dat de verkenners Arib overslaan vraagt dus om een verklaring.
Wat hier volgens mij aan de hand is, is dat de verkenners toen al bezig waren de betrokkenheid van Arib bij het lek naar Rutte toe weg te moffelen. Wellicht is ook gekozen voor communicatie via sms om het allemaal wat informeler te laten lijken. De gebruikelijke manier van doen zou zijn geweest dat de verkenners eerst de voorzitter hebben benaderd. Als het dan toch heel snel moet gebeuren, dan kan altijd nog de voorzitter aan de fractievoorzitters een sms sturen. Als dus de verkenners rechtstreeks een sms naar de fractievoorzitters sturen, dan is dat een ongebruikelijke gang van zaken. Daarvoor is gekozen om vooral niet te laten blijken dat ook Arib al geïnformeerd was. De sms’jes direct naar de fractieleiders zijn dus een manier om Arib buiten schot te houden.
Maar helemaal doen alsof Arib van alle informatie verstoken blijft, kan natuurlijk ook niet. Vandaar dat laatste zinnetje uit het citaat:
“Ook de voorzitters van de Kamers hebben we die gelegenheid geboden.”
Dat zinnetje suggereert veel, maar wat zegt het nu eigenlijk? Het suggereert vooral een bescheiden rol voor Arib: ze krijgt geen andere behandeling dan de fractievoorzitters. Onduidelijk blijft echter hoe en waarover Arib wordt geïnformeerd. Krijgt ze ook een sms? Dan is dat niet conform wat Van Ark diezelfde 1 april in de Tweede Kamer verklaard. Ze heeft het over “1 is 17”. Daarmee bedoeld ze dat alle 17 fractieleiders qua informatie precies hetzelfde behandeld worden. Maar, denk ik dan, er zijn niet 17 maar 19 mensen ingelicht. Hoe en wanneer zijn dan de voorzitters van de beide Kamers ingelicht? Dat is tot op de dag vandaag niet uitgelegd.
Gesuggereerd wordt ook dat de voorzitter van de Tweede Kamer qua informatievoorziening niet anders wordt behandeld dan die van de Eerste Kamer. Daarmee wordt ook gesuggereerd dat de rol van de voorzitter van de Tweede Kamer in het kader van de formatie niet anders is dan die van de voorzitter van de eerste Kamer. Gelijke monniken, gelijke kappen. Ten aanzien van de formatie is echter geen sprake van gelijke monniken. Een nieuw kabinet wordt geformeerd na de verkiezingen van de Tweede Kamer, niet na die van de Eerste Kamer. Bovendien heeft Khadija Arib en niet Jan Anthonie Bruijn (dat is de voorzitter van de Eerste Kamer) de verkenners tot verkenning hun opdracht gegeven. Die opdracht verstrekte Arib ook enkel in naam van de Tweede Kamer en niet in naam van de Eerste Kamer. Als voorzitter had Arib tot ook een rol als procesbegeleider bij de formatie. Doen alsof beide Kamervoorzitters op eenzelfde manier geïnformeerd worden, is zodoende een manier om de rol van Arib ten onrechte te minimaliseren. Ook al wordt Arib, net als de voorzitter van de Eerste Kamer, uitgenodigd ter inzage, dan betekent ook niet dat dit de enige manier is waarop ze wordt geïnformeerd. Juist als voorzitter van de Tweede Kamer heeft ze waarschijnlijk meerdere taken vanuit meerdere rollen te spelen. Door echter de nadruk te leggen op die ene taak die ze deelt met de voorzitter van de Eerste kamer, worden andere taken met andere informatiekanalen ten aanzien van de formatie buiten beeld gehouden.
En waarover wordt Arib dan geïnformeerd? De fractievoorzitters mogen op dat moment ieder enkel hun eigen gespreksverslagen inzien. Welke gespreksverslagen mag Arib dan inzien? Mag ze soms de gespreksverslagen van alle fractievoorzitters inzien? Nu is het zo dat de verkenners ook met de voorzitters van de beide Kamers gesproken hebben. Een mogelijk lijkt dus dat die voorzitters ieder hun eigen gespreksverslag mochten inzien. In een brief van de verkenners een dag eerder, lees ik echter dat er van de gesprekken met de voorzitters geen gespreksverslagen zijn gemaakt. Letterlijk staat er te lezen:
“Omdat de vorige fase van de verkenning abrupt is afgebroken, kunnen wij een ‘foto’ verstrekken van de stukken zoals die er 25 maart lagen. Dit gaat dan onder meer om de stukken van de ambtelijke ondersteuning van de 17 gesprekken met de gewezen lijsttrekkers en de gesprekken met de voorzitters van de eerste en Tweede Kamer. Van de gesprekken van de gewezen lijsttrekkers zijn op basis van de ruwe aantekeningen in de periode tot en met 25 maart 11 samenvattende verslagen gemaakt door de ambtelijke ondersteuning. Inmiddels zijn de ontbrekende samenvattende verslagen ook gemaakt.
Het staat er een beetje verhullend geformuleerd, maar ik maak daar toch uit op dat van de gesprekken met de Kamervoorzitters geen gespreksverslagen zijn gemaakt. Er zijn slechts (ruwe) aantekeningen van ambtelijke ondersteuning. Zijn Arib en Bruijn dan uitgenodigd om die ruwe aantekeningen in te zien en te beoordelen? Wat mijns inziens aan de hand is, is dat de rol van Arib weliswaar geminimaliseerd maar niet geëlimineerd diende te worden. Zou men haar rol elimineren, dan zou dat juist weer opvallen. Dan zou ze schitteren van afwezigheid in het proces. Dan zouden Kamerleden zich juist weer kunnen afvragen hoe Arib dan werd geïnformeerd. Daarom het men ervoor gekozen de voorzitters van de Kamers de gelegenheid te bieden om naar wat kladjes te komen kijken. Waarschijnlijk hebben ze van die gelegenheid niet eens gebruik gemaakt.
Tijdens het debat op 1 april zijn ook de verkenners Koolmees en Van Ark ter elfder ure opgeroepen. Twee uur later – genoeg tijd om zich voor te bereiden – verschijnen ze ook in vak K. Arib lijkt vooral doende de ondervraging van de beide verkenners kort te houden wat haar, met enig aandringen bij Kamerleden om het vooral kort te houden en niet te veel vragen te stellen ook lukt. Binnen het half uur zijn ze weer vertrokken.
Koolmees zet het spotlicht vooral op hoe correct hij en Van Ark als verkenners wel niet te werk zijn gegaan. Ze hebben een ware Marshmallowtest doorstaan door de gespreksverslagen van de eerdere verkenners niet meteen in te zien toen ze ver hen beschikbaar kwamen, maar pas in te zien, toen Kamerleden geïnformeerd waren over het feit dat zij de gespreksverslagen konden inzien. Door zo de verkenners in het zonnetje te zetten, ontneemt Koolmees aan het zicht hoeveel tijdsvoorsprong zij als verkenners wisten te creëren op de fractievoorzitters. Ze doen het voorkomen alsof ze na de verslagen te hebben ingezien en na ook Ollongren nog te hebben geïnformeerd, zijn gaan slapen. Koolmees weet die suggestie heel handig te verpakken in een soort toegeving. Hij zou zijn partner die ochtend ook hebben geïnformeerd bij het ontwaken. In feite blijft echter onduidelijk wat de verkenners die nacht ondernomen hebben. Ongewis blijft bijvoorbeeld of Koolmees en Van Ark de avond dat ze de informatie gingen inzien bij elkaar waren, of dat ze slechts via telefoon, whatsapp of zoom contact met elkaar hadden. Koolmees komt met een uitgebreid verhaal over van alles en nog wat, maar over de kale feiten is hij snel uitgepraat. Als antwoord op een vraag van Thierry Baudet zeg hij:
“Ik heb ook geïnformeerd naar de ambtenaren van de ambtelijke ondersteuning. Die hebben ook geen contact gehad met de heer Rutte.”
Onduidelijk blijft bij wie hij zich heeft geïnformeerd. Mogelijk bij een van de ambtenaren. Maar weet die ene ambtenaar dan wat de anderen hebben gedaan? Maar zelfs als waar is wat Koolmees te horen krijgt, ne dat hij de Kamer correct informeert over wat hij te horen krijgt, dan nog is daarmee allerminst uitgesloten dat via de ambtelijke ondersteuning is gelekt. Verder valt op dat Koolmees alleen verantwoording wenst af te leggen voor zichzelf:
“Ik kan vertellen wat ikzelf heb gedaan. Dat kunt u geloven of niet.”
Koolmees neemt dus geen verantwoording voor Van Ark. Dan wordt dus des te interessanter wat Van Ark te melden heeft over haar rol. Haar reactie is opvallend kort. Ze zegt sinds haar aantreden als verkenner geen contact te hebben gehad met de VVD-fractie, alleen dan op momenten dat dit niet te vermijden was, zoals bij stemmingen en haar beëdiging als Tweede Kamerlid. Verder zegt ze dat geen contact meer heeft gehad met Rutte.
Direct contact met Rutte is ook niet noodzakelijk om de informatie toch bij Rutte terecht te laten komen. Rutte zelf zegt immers dat hij de informatie via via heeft ontvangen. Via via betekent volgens mij via een tussenpersoon die er zelf niet bij was. In dat licht valt op dat ze alleen maar zegt met wie ze geen contact heeft gehad. Maar, denk ik dan, daarmee sluit ze niet uit dat ze wel contact heeft gehad met iemand buiten de VVD. Dan denk ik toch in de eerste plaats aan Arib. Via via kan dan beteken dat Van Ark contact heeft gehad met Arib en dat Arib vervolgens contact heeft gehad met Rutte. Ik geef toe, dit is niet de enige mogelijke optie, maar het blijft wel een optie die door de verklaringen van Koolmees, Van Ark en Rutte niet is uit te sluiten.
Het is ook geen vergezochte optie omdat Arib vanuit haar functie sowieso al betrokken was bij de formatie, en ook omdat zij ook al het vertrouwde aanspreekpunt voor Koolmees en Van Ark als minister was, als het ging om de Tweede Kamer. Wat binnen die optie niet uit te sluiten is, is dat niet Arib Rutte contacteerde, maar dat Rutte contact opnam met Arib, en dat zij het toen wat ze van Van Ark had gehoord doorvertelde aan Rutte. Ook is niet uit te sluiten dat Arib met Van Ark contact heeft opgenomen. De betekenis van via via is ook niet zozeer het bewust doorsluizen van informatie via een tussenpersoon, maar veeleer dat informatie zich onvoorzien verspreidt. Ik zie het niet zozeer een complot maar eerder als dwaasheid. Dwaasheid waarbij verkenners en voorzitters hun neus voorbijpraten. Dwaasheid die vervolgens wel verdekt gebracht dient te worden. Want er was toen een voorzitter die nog herkozen wilde worden. En er was ook een verkenner die graag door wil als minister.
