Mensen die anderen uitschelden op straat, politici die elkaar bedreigen in het parlement en een onophoudelijke stroom van gescheld en gedreig op de al lang niet meer zo ‘sociale’ media: de roep om vrijheid werd een recht op egoïsme. Ons idee van vrijheid komt uit de achttiende eeuw, de tijd van de Verlichting. Nu we geconfronteerd worden met de ontsporingen van dit vrijheidsideaal is het goed om terug te kijken en te bedenken hoe het ooit was bedoeld. De filosoof Immanuel Kant heeft de idealen van de Verlichting misschien wel het mooiste beschreven, in een essay met de titel Beantwoording van de vraag: Wat is verlichting? (1784). Een werk dat heel actueel is en onlangs in een nieuwe vertaling is verschenen.
“Verlichting is het uittreden van de mens uit de onmondigheid waaraan hij zelf schuldig is. Onmondigheid is het onvermogen om zich van zijn verstand te bedienen zonder de leiding van een ander. Aan deze onmondigheid is men zelf schuldig, wanneer de oorzaak ervan niet ligt in een gebrek van het verstand, maar in een gebrek aan vastberadenheid en moed om zonder de leiding van een ander zijn verstand te gebruiken. Sapere aude! Heb de moed om je eigen verstand te gebruiken! is dus het devies van de verlichting.”
Een verlicht mens moet mondig en rationeel zijn, aldus Kant. Met die mondigheid zit het tegenwoordig wel goed, als je denkt aan wat we zoal horen en zien op straat, in het parlement en op de sociale media. Maar mondigheid is slechts één poot van de Verlichting, die mank loopt als we niet rationeel kunnen zijn. Het internet is een toppunt van technisch vernuft, dat alleen tot stand kon komen dankzij onze rationale wetenschap. Tegelijk bevorderen de sociale media irrationeel gedrag; als ik boven deze column bijvoorbeeld een bedreiging had geuit dan zou die veel vaker worden gelezen. Dezelfde algoritmen die we alleen dankzij onze rationaliteit konden maken, laten ons nu leven in een digitale wereld vol van afgunst en afkeer.
Daarmee lijkt de Verlichting zich in de staart te bijten: als vrijheid leidt tot egoïsme, dan krijgen we een onvrije wereld. Zonder de leiding van anderen je verstand gebruiken, moet dat dan altijd leiden tot zelfzucht? Moet dat per se ten koste gaan van de vrijheid van de anderen? Volgens Kant moet dat juist niet. Voor deze grote filosoof begint vrijheid met moraliseren. Zonder morele regels is een vrije samenleving niet mogelijk. Hij geeft daarvoor een eenvoudige meetlat: behandel anderen zoals je door hen behandeld wilt worden. Of: iets is goed als je ook zou willen dat anderen dit voor jou doen. Bijvoorbeeld schelden en dreigen, wil je echt dat anderen dat doen bij jou? We moeten weer moraliseren, voor het behoud van de vrijheid.
Lees ook van Ronald van Raak:
