De Franse romancier-essayist Pascal Bruckner waarschuwt in zijn laatste boek voor het activisme dat de oorlog heeft verklaard aan de witte man. ‘De obsessie met kleur en identiteit dreigt ons in een tribale wereld te te storten.’
In de hal van zijn Parijse appartement staan een paar rolkoffers klaar voor vertrek. Pascal Bruckner gaat naar New York, de stad waar hij vroeger doceerde en waar zijn dochter werkt. Hij komt er veel en graag, ook al voelt het de laatste jaren alsof hij een patiënt bezoekt. ‘De Verenigde Staten worden aangevreten door twee kwaden: het trumpisme en het wokisme, heel weinig opwekkend allemaal.’
Over het laatste verschijnsel schreef hij een analyse die nu in het Nederlands is vertaald en verscheen in Vlaanderen: Schuldig over de hele lijn, Hoe de witte man de ideale zondebok werd. Ooit progressieve, positieve krachten als het feminisme, het anti-racisme en het anti-kolonialisme produceren nu alleen nog maar haat en negatieve energie, constateert hij.
Wat wordt de witte man precies kwalijk genomen?
“Eenvoudigweg dat hij de oorzaak is van al het kwaad in de wereld. Neo-feministen beweren dat witte mannen afgrijselijke onderdrukkers zijn en anti-racisten – zet om dat woord maar een paar flinke aanhalingstekens – menen dat witte mannen van nature racistisch zijn. Je kunt er helemaal niets aan doen, het zit in je zoals het onweer in een donderwolk. Het de-kolonialisme tenslotte verwijt de witte man dat hij het kwaad en de wreedheid over de hele aardbol heeft verspreid. Hij is heel geschikt als zondebok, want hij erkent grif al zijn misdaden.”
De witte man is de duivel zelf?
“De figuur van de duivel is onmisbaar voor deze groepen die in hun afkeer van de witte man samenvloeien tot één beweging. Als hij er niet was, hadden ze hem uitgevonden.”
Waarom zegt u neo-feministen?
“Om hen te onderscheiden van het feminisme van de tweede golf dat in het teken stond van emancipatie en verzoening tussen de seksen. Vrouwen veroverden hun autonomie en mannen konden afscheid nemen van hun autoritaire rol, het was een bevrijding voor iedereen, win win. Nu zitten we opgescheept met een proces-feminisme, een feminisme dat opspoort en vervolgt. Maar dat heel opmerkelijk het patriarchaat met een kleur met rust laat, want alleen witte mannen kan je echt iets kwalijk nemen.”
De ideeën die u in uw boek beschrijft komen uit de VS, maar de oorsprong is Frans: French Theory.
“Met French Theory duiden we de Franse filosofen aan die in de jaren zestig en zeventig grote sterren werden op campussen in de VS zoals Michel Foucault en Jacques Derrida. Derrida bedacht een begrip waar het eigenlijk allemaal al in zit: fallologocentrisme, een plakwoord dat verwijst naar de kwalijke dominantie van de westerse man en westerse kennis.
“In de VS is de French Theory aangepast door onder anderen de feministe Judith Butler en de juriste Kimberlé Crenshaw, een belangrijke vertegenwoordiger van de Critical Race Theory en de uitvindster van het concept intersectionaliteit. Dat is het idee dat wij de optelsom zijn van onze handicaps: een zwarte lesbische vrouw zou er drie hebben, de witte man niet een.
“Dit denken veroverde de linkervleugel van de Democratische partij, de universiteiten en veel media. Je kunt dus zeggen dat het virus Frans is en dat wij terugkregen als een ziekte. En nu is er een wereldwijde pandemie uitgebroken.
De Amerikanen doen trouwens alles om het te bevorderen, Frankrijk is een doelwit.”
Bedoelt u de Amerikaanse overheid?
“De Amerikaanse ambassade in Parijs heeft een programma dat speciaal is gericht op talentvolle jongeren uit gedepriveerde milieus. Elk jaar selecteren ze 36 jongens en meisjes en die gaan dan een paar weken naar de VS. Het idee is om het Amerikaanse muliti-culturele model te promoten en de Franse aanpak actief te ondermijnen.
Maar er zijn ook particuliere initiatieven. Zo heeft de acteur Forest Whitaker aangekondigd dat zijn NGO, de Whitaker Peace and Development Initiative (WPDI) gaat investeren in jongeren in La Courneuve (een gemeente in een van de armste departementen van Frankrijk, Seine-Saint-Denis dat grenst aan Parijs, KJ).
Wat gaat hij doen?
“Dat weet ik niet precies, ik ben heel benieuwd.”
En waarom zouden de Amerikanen dit doen?
“Ze willen graag dat iedereen Amerikaans wordt, het is een land met een sterke hegemoniale neigingen. Op een moment dat de VS op verschillende gebieden zich terugtrekken en minder machtig zijn, is dit interessant voor ze. En natuurlijk denkt Frankrijk ook dat het een boodschap voor de wereld heeft en dat botst, je kunt spreken van een ware culturele oorlog.
Het interessante is dat er halverwege de vorige eeuw veel zwarte Amerikanen in Parijs hun thuis vonden: Joséphine Baker, Sidney Bechet, Richard Wright, Miles Davis, James Baldwin, de lijst is erg lang. Allemaal vonden ze het heerlijk hier, eindelijk geen discriminatie en rassenhaat meer. Ik heb Baldwin in 1984 ontmoet, hij zei toen dat het vaderland van Voltaire en Victor Hugo zijn leven had gered. Niemand had ooit moeilijk gedaan over zijn huidskleur of wat men toen nog niet zijn ‘seksuele geaardheid’ noemde. ‘De Fransen waren onverschillig, ze lieten mij met rust’, zei hij. ‘Daarmee hebben ze mij bevrijd van de krukken van het ras. Dat was eng, maar heeft mij veel goed gedaan.’
“Baldwin zei toen ook dat er in Frankrijk in tegenstelling tot de VS geen racisme in de liefde bestaat, dat het verlangen zich niet houdt aan vooroordelen over kleur. Gemengde stellen zijn daar nog steeds minder gewoon dan hier.’
“Natuurlijk is het Amerika van nu niet meer dat van de jaren veertig en vijftig door de burgerrechtenbeweging die daarna kwam. Maar de VS bestrijden racisme in racistische termen waarbij iedereen in zijn etniciteit, in zijn ‘gemeenschap’ wordt opgesloten’.”
U spreekt van een virus, een ziekte: dat zijn erg sterke termen. Maar de theoretici die u noemt zoals Crenshaw en Butler en hun navolgelingen zeggen: wij onderzoeken alleen hoe ongelijkheid werkt.
“Het doel is niet vermeerdering van kennis, maar heropvoeding, de blanke mens wordt gevraagd zichzelf af te wijzen. Ze hebben het niet door, maar de nieuwe anti-racisten treden in de voetsporen van negentiende eeuwse rassentheoretici en extreem-rechtse denkers uit de jaren dertig die het individu ook altijd terugwierpen op zijn oorsprong. Wie blank is, is vanaf de geboorte schuldig, wie dat niet is, is voor eeuwig slachtoffer.
Er was hier veel te doen over een vrouw die tijdens een demonstratie tegen politiegeweld een zwarte agent uitgebreid uitschold voor rassenverrader. Die term, rassenverrader, komt rechtstreeks uit de nazistische Wetten van Neurenberg uit 1935 die onder andere huwelijken verboden tussen ariërs en joden.”
De huidige fixatie op ras, gender en identiteit dateert volgens u van de val van de muur in 1989
Toen is het begonnen. De belofte van het reëel existerende socialisme viel weg, links raakte in de war. Het socialisme werd vervangen door een nieuwe ideologie gebaseerd op ras, gender en identiteit waarmee je aan de kant van de onderdrukten kon blijven staan.”
Maar witte mannen domineren toch ook overal waar macht is? Is het niet logisch dat er een roep is om meer evenwicht?
“Het grote probleem is dat men voortdurend kleur en klasse met elkaar verwart. Ook Emmanuel Macron heeft een keer gezegd dat hij zo geprivilegieerd was vanwege zijn huidskleur. Maar dat is onzin, hij dankt zijn positie aan zijn sociale afkomst, niet aan zijn kleur. White privilege had betekenis in het Zuid-Afrika van de Apartheid of de VS van de tijd van de segregatie, betekenis, maar in samenlevingen als de onze die voor 90 procent ‘Kaukasisch’ zijn, wil het niets zeggen.”
Waarom heeft het idee dat blanken schuldig zijn zo’n succes?
“Het is een vorm van masochisme waarin tegelijk een subtiele vorm van hoogmoed zichtbaar is: de zelfverlaging is nauwelijks verhulde zelfverheerlijking. Het kwaad kan alleen van ons komen, en dus is de minachting die wij voor onze cultuur hebben toch weer een manier om jezelf boven anderen te verheffen. Je kunt je zelf dit allemaal wijsmaken zonder bezwaard geweten, want zoals elke religie is het nieuwe racisme immuun voor kritiek. Als je bezwaar maakt, bewijs je alleen maar dat je een racistische witte man bent. En als je zwart bent en je uit kritiek, dan word je aan de kant van de witten, de machthebbers geschaard. Want witheid zou een machtsstructuur zijn, wie arm en wit is, hoort ook bij de onderdrukkers.”
Is heftig activisme niet altijd nodig om te zorgen voor verandering?
“Ik zou echt niet weten wat bewegingen als Black Lives Matter aan positiefs opleveren. In de VS zijn interraciale liefdesrelaties nu een probleem geworden, tel uit je winst. Ik heb net een boek gelezen van John McWorther, een Afro-Amerikaanse linguïst. In Woke Racism: How a New Religion Has Betrayed Black America vertelt hij over een vergadering van ouders op een school in New York. Daar gaat een witte man tekeer tegen een andere witte man omdat deze een zwart jongetje op schoot heeft – een vriendje van zijn eigenzoontje. De zondaar had moeten weten dat wat hij doet pijnlijk is voor ‘hen’, waarmee de arme zwarte bevolking werd bedoeld. Het is religieuze gekte.”
Men valt volgens u dus ten prooi aan het kwaad dat men pretendeert te bestrijden
“Ja, het is een ongelooflijke uitvinding, antiracisme dat resulteert in Apartheid. Een krachtiger ontkenning van de droom van Martin Luther King over broederschap is niet denkbaar.
“De focus op huidskleur leidt ons ondertussen af van de sociale ongelijkheid. De echte onzichtbaren in Frankrijk zijn de gele hesjes, vergeet dat niet. Hun opstand van een paar jaar geleden heeft iedereen verrast, want iedereen dacht dat armoede en gebrek een kleur hadden. Wat heel erg opviel met de Corona-crisis was het grote aantal artsen en virologen van Noord-Afrikaanse, Indiase en Afrikaanse oorsprong die opeens overal opdoken in de Franse media. Waarom zagen we die niet eerder? Omdat degenen die niet slaagden altijd alle aandacht kregen en werden aangemoedigd om te vertellen dat ze boos zijn op het racistische Frankrijk.”
Maar alleen wie wit is, kan zijn kleur negeren, hoor je vaak. Want wit zijn heeft geen enkele negatieve invloed.
Van deze vraag moet Bruckner heel erg diep zuchten. “Ken je Larry Holmes? Dat is een zwarte Amerikaanse bokser die zei: ‘Zwart zijn is zwaar, ben jij wel eens zwart geweest? Ik was zwart, toen ik arm was.’ Dat is de kern, wat echt telt is klasse. Daarnaast zijn er ontelbaar veel zaken die een negatieve invloed op je leven kunnen hebben: een ongunstig uiterlijk, een gebrek aan algemene ontwikkeling, een spraakgebrek en vergeet leeftijd niet, een echte factor bij discriminatie.
“En trouwens: het woord racisme moet je trouwens altijd in het meervoud schrijven, er zijn racismen. Er zijn Arabieren die zwarten discrimineren, zwarten die Arabieren uitsluiten en zwarten en Arabieren die – in Parijs gebeurt dat letterlijk – Chinezen te grazen nemen. Je komt het overal in de wereld tegen, niets is zo wijdverbreid als etnocentrisme.
“Een mooi voorbeeld is de islamitische historicus Ibn Khaldun (1332-1406). Die schreef dat er aan de zuidelijke oevers van de Nijl mensen leefden die meer op wilde dieren leken dan op redelijke wezens en die het niet verdienden om mens te worden genoemd. Zwarten mocht je dus rustig als slaaf houden omdat hun lijden geen betekenis heeft.”
Maar in Europa kreeg het racisme een wetenschappelijke pretentie die uitbuiting en kolonisatie rechtvaardigde, schrijft u zelf
“Jazeker, de vooroordelen die je in elke samenleving vindt, zijn in Europa en Verenigde Staten voorzien van een pseudo-wetenschappelijk fundament om koloniale veroveringen en slavenhandel – waar dus zeker niet alleen blanken zich aan hebben bezondigd – te rechtvaardigen. Arthur de Gobineau, Georges Vacher de Lapouge, Houston Stewart Chamberlain en Alfred Rosenberg, de theoreticus van het Derde Rijk, rationaliseerden het etnocentrisme. Maar na de ramp van de Tweede Wereldoorlog zijn alle juridische, politieke en filosofische middelen ingezet om racisme uit te bannen. Racisme bestaat natuurlijk nog, maar het is geen systeem. Onze landen zijn juist structureel anti-racistisch.”
U stelt vast dat juist op een moment in de geschiedenis dat er minder racisme is en meer diversiteit, het protest ertegen alleen maar toeneemt.
“Dat is een enorme paradox: juist tegen westerse democratieën, die de rechten van minderheden en vrouwen het meest respecteren, wordt het meest geageerd. Mensen zijn zich sterker bewust van onrecht wanneer het afneemt: wat overblijft, wordt als onverdraaglijk ervaren. Niet de dictaturen en autocratieën zijn onze vijand, maar de regimes die ons een maximum aan autonomie garanderen. Hier treedt de befaamde wet van Tocqueville in werking: een volk komt in opstand wanneer de toestand beter wordt, niet wanneer ze slechter wordt.”
Frankrijk biedt ondertussen meer weerstand dan andere landen tegen het virus dat u aan de kaak stelt.
“Dat is omdat wij wat wij hier noemen een Republikeinse traditie hebben. Het idee van de Franse Revolutie, van de Verklaring van de Rechten van de Mens van 1789, is dat de mens bescherming en respect verdient, los van zijn religieuze, etnische of culturele wortels. Het is precies die erfenis van de Verlichting die men nu kapot wil maken, de obsessie met kleur en identiteit dreigt ons in een tribale wereld te te storten.”
Zal woke uiteindelijk overwinnen?
“Het lijkt er vaak sterk op, maar er zijn een paar hoopvolle tekenen dat het tij aan het keren is. Hier en daar verslinden de wokisten elkaar inmiddels, want zo gaat dat bij elke revolutie. Neem bijvoorbeeld de komiek Dave Chapelle. Chapelle zit erg in het zwarte slachtofferdenken maar werd geëxcommuniceerd na grappen over transseksuelen. En er is een groeiend aantal critici. Ik noemde al John McWorther en je hebt ook Coleman Hughes en Glenn Loury, allemaal Amerikaanse intellectuelen van kleur die zich verzetten tegen de oplichterij van het nieuwe anti-racisme. Dat geeft moed.”
Pascal Bruckner (Parijs, 15 december 1948) schreef zo’n twaalf romans en vijftien beschouwingen waaronder verschillende over het westerse schuldcomplex, zoals De Tirannie van het Berouw (2006). Bruckner is lid van de jury van de Prix Goncourt, Frankrijks belangrijkste literaire prijs. Onlangs voerde hij een comité aan dat met succes pleitte voor de opname van Joséphine Baker in het Panthéon, de erebegraafplaats van grote Fransen. Zijn laatste boek, Schuldig over de hele linie, droeg hij op aan zijn Belgisch-Rwandese vriendin.
Lees ook van Kleis Jager:
