Existeren gaat om het innerlijke, zei Kierkegaard. De objectieve wereld is niet de realiteit, maar wat zich in ons binnenste afspeelt. Deze wijsheid uit 1846 is nagenoeg volledig verloren geraakt, niet alleen op persoonlijk vlak maar ook in de samenleving als geheel. Politiek is louter een kwestie geworden van economische belangen, dus van uiterlijke zaken. Wie denkt dat dit geen probleem hoeft te zijn, beseft niet dat objectieve belangen leiden tot chaos en een oorlog van allen tegen allen omdat mensen het over die zaken niet eens kunnen worden en met elkaar in competitie zijn. Het lijkt daarom zinvol eens na te gaan wat het zou betekenen indien politiek (weer) een kwestie wordt van innerlijke beweegredenen.
In het licht van actuele gebeurtenissen zoals de pandemie, de oorlog in Oekraïne, de spanningen tussen de machtsblokken, de verontrustende voorspellingen inzake de klimaatverandering, dreigende voedseltekorten, massa-immigratie en andere plagen die op ons kunnen afkomen in de nabije toekomst, wil ik onze tijd eens vergelijken met de tien plagen van Egypte zoals die worden geïnterpreteerd door joodse talmoedgeleerden, waaronder een van de meest prominente onder hen: Rambam, een rabbijn en arts die in de 12de eeuw werkzaam was in Egypte.
Zo gek is die vergelijking niet. Neem bijvoorbeeld de derde plaag: Egypte werd overspoeld met luizen, zeer klein ongedierte. Die plaag konden de magiërs van de farao niet zelf veroorzaken. Het covid-19 virus is heden ten dage het minuscule wezentje dat de wetenschappers niet wisten onder controle te krijgen en een wereldwijde plaag veroorzaakte.
De farao staat voor het polytheïsme. De joden belijden het monotheïsme. Het doel van de plagen in Egypte was de joden te bevrijden uit de slavernij. Het duurde echter lang eer de farao de almacht van de ene God wilde erkennen en de joden de vrijheid gaf om te vertrekken. In onze tijd leven we ook in een polytheïsme. Onze goden zijn de idolen, de influencers, de honderd Quote afgoden, de technologische hypes, de wetenschappers, de medici die tijdens de pandemie machtiger waren dan de politici. In het polytheïsme voeren de goden een onderlinge strijd die tot chaos leidt. De God van het monotheïsme brengt eenheid en verenigt de mensen. In deze tijd zou de bevrijding van de moderne mens betekenen dat hij zichzelf terugvindt en niet meer de slaaf is van economische belangen, van de technologie en van de systemen en algoritmen die wetenschappers bedenken.
De overgang van het polytheïsme naar het monotheïsme vergde tien plagen. Eerst zei God tot Mozes dat Hij het hart van de farao zal verharden, zodat hij de joden niet zal laten vertrekken (Exodus 4:21). Met het hart wordt het innerlijke van de farao bedoeld. De farao is koppig, hoogmoedig en heeft de moed om de plagen aan te kunnen. De farao wil niet zwak zijn. Er komt echter een cumulatie van plagen (net zoals in onze tijd), zodat uiteindelijk de vraag gesteld moet worden of er een almachtige God is, een God die de goden vertegenwoordigd door de farao, de baas is. We zien dan ook dat bij de opeenvolgende plagen de farao de joden wil laten vertrekken, maar hij bedenkt zich en houdt hen in slavernij. Slechts bij de tiende plaag, waarbij de eerstgeborenen worden gedood, slaagt Mozes erin zijn volk te bevrijden. De farao was bang ook te zullen sterven.
Rambam biedt nog een boeiende uitleg bij de laatste twee plagen. Als de duisternis invalt, dan is deze duisternis niet de afwezigheid van licht. Een kaars aansteken zou niet helpen. De duisternis gold slechts voor de Egyptenaren en niet voor de joden. Het licht is namelijk in de blik van wie kijkt. De joden zien het licht in de ontmoeting met de ene God. De Egyptenaren verblijven in de duistere wereld van de magie en van de krachten die elkaar bestrijden. We kunnen dit vergelijken met de mensen die in onze tijd verslaafd zijn aan de technologie, de sociale media, de hypes en alles wat hen belemmert in hun innerlijk de zin van hun bestaan te ontdekken. Onze sociale relaties worden als het ware kapotgemaakt door technologische gadgets. Wie op zijn smartphone zit te staren, ziet de ander niet meer en zichzelf nog minder. Wat we nu de virtuele wereld noemen, was vroeger de wereld van de magie.
Bij de laatste plaag, de dood van de eerstgeborenen, wordt het hart van de joden bewerkt. De joden moeten tijdens deze plaag in hun woning blijven en met het bloed van een lam een teken op de deur zetten. Voor de Egyptenaren was het lam een heilig dier. In de woning blijven staat voor niet in aanraking komen met de exterioriteit van het Egyptisch polytheïsme. In de woning is men bij zichzelf en laat men zich niet betoveren door de uiterlijke wereld. In het heidendom en het polytheïsme staan de goden buiten de mens; zij kunnen en willen niets doen voor de mens. In het monotheïsme heeft elke mens een persoonlijke relatie met God, een God die barmhartig is en die iets voor de mens kan doen. Dit speelt zich af in het innerlijk als de stem van het geweten. In de intimiteit van onze woning horen we die innerlijke stem.
Welke lessen kunnen we hieruit trekken? Het gaat uiteraard over de symboliek, over de wijsheid die al duizenden jaren is overgeleverd, over verhalen die symbool staan voor existentiële ervaringen van de mens, over zinvragen die van alle tijden zijn. De interpretaties van dit bijbelverhaal toepassen op hedendaagse ontwikkelingen is om die reden legitiem. Ze kunnen ons helpen de waanzin en de magie van onze tijd te doorbreken, om opnieuw de vraag te kunnen stellen naar de zin van ons bestaan. Dat geldt ook voor de politiek: wat is zinvol of waar moet het in de politiek echt om gaan?
Ook bij Kierkegaard gaat het over de strijd tussen het innerlijke en de objectieve, uiterlijke werkelijkheid. Het polytheïsme is bij deze Deense filosoof de wetenschap, de kennis, de systemen waarmee de mens probeert de werkelijkheid te vatten, en ook een religie die mensen dwingt tot geloof zoals de staatsgodsdienst die toentertijd in Denemarken heerste. De zin van ons bestaan vinden we niet dankzij de wetenschap en zeker niet door denkconstructies en systemen waarmee we de werkelijkheid proberen te verklaren, zoals ideologieën. De zin van het leven ontdekken is een puur individuele, dus subjectieve zaak; een kwestie van innerlijkheid. Het is de enkeling die moet beslissen wie hij is, wie hij wil zijn en wie hij zal zijn. Kierkegaard noemt daarom een aanhanger (van een staatsgodsdienst of van een ideologie) het vreselijkste van alle onwaarheden want een aanhanger wordt gewonnen door iemand te overreden.
Kierkegaard heeft het over de werkelijke mens en de mens die leeft in abstracties. Hij zegt:
’Het ongeluk van deze tijd is dat de mens te veel te weten is gekomen en is vergeten wat existeren is en wat innerlijkheid te betekenen heeft … En zo jaagt men door alle wetenschappen en kennissferen heen, en toch leeft men niet. En waarom? Omdat de innerlijkheid meer en meer verloren gaat’
en verder:
’Zouden deze wonderbaarlijk zuivere denkers niet een teken zijn dat de mensheid een ongeluk te wachten staat, bijvoorbeeld dat haar het ethische en het religieuze ontvalt?’
Meer concreet betekent dit dat de mens zich bevindt in de slavernij van de hedendaagse afgoden, wat zichtbaar is in de materialistische levenshouding. Om materiële doelen te bereiken, verwaarlozen we in ons leven ethische doelen. Hoe meer we streven naar rijkdom, comfort en status, hoe minder we oog hebben voor het lijden van anderen, voor de behoeften en verlangens van onze medemensen. Is niet het overdreven accent op het materialisme de oorzaak van de destructie van onze planeet?
Dat duizenden miljarden elk jaar besteed worden aan bewapening terwijl honderden miljoenen kinderen goed onderwijs ontberen en honderden miljoenen in extreme armoede leven, bewijst de afstand tussen de politiek en de ethiek. Dat het verschil tussen rijk en arm toeneemt, wijst op hebzucht ten koste van mededogen. Of dichter bij huis: de vermindering van de kwaliteit van het onderwijs en van de zorg is een teken aan de wand dat ethische verantwoordelijkheid de strijd aan het verliezen is tegen een politiek die andere prioriteiten heeft. Dat is geen kwestie van geld, want miljarden worden besteed aan onderwijs en zorg, maar het gaat om gebrek aan moreel leiderschap dat mensen inspireert om zich onvoorwaardelijk en onbaatzuchtig voor anderen in te zetten. Precies deze twee diep menselijke eigenschappen bevinden zich meer en meer in de duisternis ten gevolge van het hedendaags polytheïsme.
Met moreel leiderschap bedoel ik leiderschap dat mensen inspireert om het goede te doen. Deze leider verdeelt niet om te heersen. Bij hem is politiek geen strijd tussen tegenstanders, maar een gezamenlijk project om het goede te verwezenlijken. Moreel leiderschap inspireert de bureaucratie om mensen te vertrouwen en hen vrijheid van initiatief te bieden. Moreel leiderschap inspireert elke burger om zijn verantwoordelijkheid voor mens en natuur op te nemen. Zulk leiderschap vereist een visie die allen willen aanvaarden. Een moreel leider vertegenwoordigt geen partij en geen ideologie, maar zichzelf.
Onze beschaving heeft destijds hoogtepunten bereikt dankzij het christendom dat mensen verenigde en een appel deed op het innerlijke van elk individu, dit is op het persoonlijk geweten. Moeten we om de plagen van deze tijd te kunnen overwinnen een leider hebben die weet dat Iemand hem de baas is? Een leider die zich laat inspireren door een macht die boven hem staat en die op hem een appel doet tot onvoorwaardelijke liefde voor de medemensen, zonder uitzondering, ook voor de tegenstander en de vijand? Zo’n leider zal de mensen niet opzwepen om een ander land binnen te vallen. Zo’n leider kent geen tegenstanders, maar slechts mensen naar wie goed moet worden geluisterd. Politieke partijen opheffen zal een einde maken aan de polarisatie in de samenleving. Na die opheffing zullen alleen enkelingen zich kandidaat stellen voor een politiek mandaat zodat een door iedereen aanvaarde morele leider op de voorgrond kan treden.
Lees ook van Juliaan van Acker:
KLIK NIET OP DE RODE KNOP!
