De Tunesische vrouw die vast tijdens de islamitische heilige maand Ramadan, maar niet voor God. De Iraakse vrouw die tot voor kort een hijab droeg. En een man wiens Egyptische identiteitskaart hem als ‘moslim’ identificeert, ondanks zijn pogingen om het te veranderen.
Dit zijn de manieren waarop sommige mensen die niet gelovig zijn, of ‘nones‘ – mensen die agnostisch, atheïstisch of helemaal niet gelovig zijn – over hun bestaan moeten onderhandelen in het Midden-Oosten en Noord-Afrika. Waar religie vaak ingebakken zit in de structuur van het leven.
De kenmerken van religie reiken verder dan de muren van gebedshuizen. In landen met een moslimmeerderheid zijn ze te vinden in de minaretten die de skyline bepalen en de hoofddoeken die veel vrouwen dragen. Of de alomtegenwoordige oproep tot gebed die de gelovigen vijf keer per dag wenkt en de verwijzingen die terloopse begroetingen doorspekken.
In het besef dat het afwijzen van religie repercussies met zich mee kan brengen, verbergen velen dat deel van zichzelf waakzaam. Ongelovig zijn kan leiden tot sociaal stigma, verbanning door naasten of zelfs tot bedreigingen of de toorn van de autoriteiten, vooral als dit gepaard gaat met echte of vermeende aanvallen op religie of God.
“Ik heb voortdurend een dubbelleven,” zei de 27-jarige Tunesische vrouw. “Het is beter dan elke dag conflicten te hebben.”
Veel niet-gelovigen zoeken een gemeenschap, ideeën of digitale weerbaarheid op het internet, hoewel online ruimtes nog steeds risico’s met zich meebrengen. Sommigen nemen kleine vriendenkringen in vertrouwen of vertrekken, wanneer ze kunnen, op zoek naar meer vrijheden in het buitenland.
De meeste geïnterviewden van The Associated Press spraken op voorwaarde van anonimiteit uit angst voor repercussies en omdat sommige van hun families niet weten hoe ze zich religieus identificeren. Gezien deze geheimzinnigheid zijn er geen betrouwbare schattingen van het aantal niet-gelovigen in de overwegend religieuze regio.
“Het Midden-Oosten is de bakermat van de drie grote religies en het lijdt geen twijfel dat de cultuur in de regio lange tijd verweven is geweest met religie,” zegt Mustapha Kamel al-Sayyid, professor politieke wetenschappen aan de Universiteit van Caïro.
“Religie is ook een bron van legitimiteit geweest voor heersers, een bron voor kennis en gedragsnormen.”
Velen in Arabische landen, zei hij, associëren gebrek aan religie met immoraliteit en zien het als een bedreiging. “Voor hen kun je niet praten over de rechten van iemand die een gevaar vormt voor de samenleving.”
Wetten of beleid die godslastering verbieden – toespraken of handelingen die als minachtend voor God en andere heilige entiteiten worden beschouwd – komen in verschillende delen van de wereld voor. Maar volgens een analyse van het Pew Research Center kwamen ze in 2019 het meest voor in het Midden-Oosten en Noord-Afrika (MENA). Critici van dergelijke wetten zeggen dat ze vaag geformuleerd kunnen zijn en inbreuk maken op de vrijheid van meningsuiting.
De Tunesische vrouw zei dat ze vast om te voorkomen dat haar moslimfamilie erachter komt. Tijdens religieuze feestdagen doet ze alsof ze slaapt om bijeenkomsten over te slaan, waar familieleden haar vermeende ongeloof op de korrel kunnen nemen.
Van jongs af aan verwierp ze hoe de islam bij haar thuis werd gepraktiseerd. Ze zei dat haar vader haar soms dwong om te bidden, aan haar kleren trok terwijl hij tegen haar schreeuwde.
Ze verzette zich tegen traditionele interpretaties van bijvoorbeeld genderrollen en zocht haar heil in progressieve moslimgemeenschappen en lezingen.
Op een gegeven moment werd ze agnostisch en later begon ze enkele seculiere boeddhistische praktijken te volgen. Ze ziet zichzelf nu als ‘niets bijzonders’ en staat open voor verschillende spirituele paden.
Hoewel ze gelooft dat haar reis haar zelfvertrouwen heeft gegeven, voelt ze zich vervreemd, zonder plaats in haar cultuur.
Hany Elmihy, een 57-jarige agnost uit Egypte, had ooit hoop dat de omstandigheden zouden veranderen. Hij zag een opening nadat de Arabische Lente meer dan tien jaar geleden de regio overspoelde.
Elmihy, die opgroeide in een flatgebouw in Caïro met een moskee, zette al op jonge leeftijd vraagtekens bij religie. Hij zei dat hij in 2011 een Facebook-groep oprichtte voor Egyptenaren zonder religie; soortgelijke groepen ontstonden in andere Arabische landen. Massale protesten hadden net een oude alleenheerser in Egypte afgezet, wat de kracht van sociale media als instrument voor afwijkende meningen benadrukte en velen aanmoedigde om taboes te doorbreken.
“Het is niet de revolutie die van sommigen atheïsten of onreligieuzen maakte; de revolutie gaf hen de vrijheid en moed om zich uit te spreken,” zei Elmihy. In de daaropvolgende periode werd hij bedreigd en aangevallen.
Hij liet zich niet afschrikken en probeerde de vermelding ‘moslim’ op zijn identiteitskaart te veranderen in de vermelding dat hij geen religie aanhangt. Dat mislukte en zijn hoop op nieuwe vrijheden vervloog. Uiteindelijk verhuisde hij naar Noorwegen.
Toen Elmihy in zijn tienerjaren stopte met bidden, was zijn vader, een praktiserend moslim, teleurgesteld maar hij drong zijn mening niet op. Elmihy was bang dat anderen minder tolerant zouden zijn.
“De maatschappij maakte me het meest bang,” zei hij. “Ik voelde me geïsoleerd.”
Elmihy is ambivalent over zijn pleidooien in het verleden, maar denkt dat het belangrijk was “om de samenleving te laten weten dat er religieuzen bestaan.”
Sommigen hebben er met afkeuring kennis van genomen.
Ishak Ibrahim, een onderzoeker bij het Egyptische initiatief voor persoonlijke rechten, zei dat het Egyptische ministerie van Jeugdzaken in 2014 plannen aankondigde om atheïsme te bestrijden in samenwerking met religieuze instanties.
Lokale media berichtten ook over anti-atheïsme inspanningen van sommige islamitische en christelijke instellingen.
Er zijn incidenten geweest waarbij tv-presentatoren atheïsten interviewden om hen vervolgens in diskrediet te brengen of hen eruit te schoppen, zei Ibrahim.
Atheïsme wordt door velen bijzonder verafschuwd; sommigen zien het als onderdeel van een agenda om Arabische samenlevingen te verzwakken. Anderen zeggen dat ze de rechten van niet-gelovigen moeilijk kunnen steunen als sommige niet-gelovigen religieuze overtuigingen aanvallen.
“Wij geloven dat degenen die niet tot de religie behoren een zonde begaan, maar het is niet onze verantwoordelijkheid om hen ter verantwoording te roepen,” zei Abbas Shouman, een functionaris bij een soennitische moslimstudie. De rol van religieuze autoriteiten, zei hij “is alleen om uit te leggen, te verduidelijken, de juiste informatie te verspreiden en te reageren op verdenkingen.”
Hij zei echter kritiek op religie af te wijzen.
“Ze hebben het recht om hun geloof te verdedigen zoals zij dat willen, maar niet om achter het geloof van anderen aan te gaan,” zei hij.
Atheïsme op zich is niet strafbaar in Egypte, zei Ibrahim, eraan toevoegend dat in sommige gevallen andere wetten worden toegepast. Vorig jaar zei Ibrahims organisatie, EIPR, dat een Egyptische rechtbank een gevangenisstraf van drie jaar had bevestigd tegen een blogger die was beschuldigd van minachting van religie en misbruik van sociale media.
De organisatie, waarvan de advocaat in beroep ging tegen het eerdere vonnis, heeft gezegd dat de man werd beschuldigd van het beheren van een Facebookpagina voor Egyptische atheïsten die kritiek op religies zou publiceren.
In mei hing Iran twee mannen op die waren veroordeeld voor godslastering. Ze werden beschuldigd van betrokkenheid bij een kanaal op de Telegram-berichtenapp genaamd ‘Kritiek van bijgeloof en religie’, volgens de Amerikaanse Commissie voor Internationale Religieuze Vrijheid.
Het persbureau van de Iraanse rechterlijke macht zei dat de twee de profeet Mohammed hadden beledigd en atheïsme hadden gepromoot.
In Saoedi-Arabië heeft een rechtbank een man veroordeeld tot 10 jaar gevangenisstraf en 2000 zweepslagen op beschuldiging van het uiten van atheïsme in Twitterberichten; een mediabericht uit 2016 meldde dat de religieuze politie tweets had gevonden waarin het bestaan van God werd ontkend en waarin Koranverzen belachelijk werden gemaakt.
Voor sommige mensen uit het Midden-Oosten, zoals Ahmad, heeft het ongeloof niet tot spanningen geleid, tenminste niet in hun eigen kring. Maar de 33-jarige, die opgroeide in een sjiitische moslimfamilie in Libanon en nu in Qatar woont, sprak alleen op voorwaarde dat zijn achternaam werd achtergehouden vanwege de gevoeligheid van het onderwerp.
“We hebben een onuitgesproken overeenkomst: Ik bekritiseer geen religie en jij bekritiseert mijn gebrek aan religie niet,” zei hij.
Ahmad, die in de media werkt, is niet gelovig en zegt dat hij niet kan geloven “in iets dat ik niet kan aanraken of zien.” Sommige andere Libanezen, zegt hij, hebben het geloof opgegeven vanwege “sektarisch fanatisme” en het uitbuiten van religie in de politiek.
De rol van sektarische verdeeldheid in het religieus diverse Libanon is een van de redenen waarom Talar Demirdjian zich afzijdig houdt van religie.
“Mensen gaan of heel erg op in hun religie of hun sekten, of de andere kant op en zijn gewoon totaal onverschillig of tegen alles,” zei ze.
Ze vroeg zich af: “Waarom haat iedereen elkaar?”
“Ik denk niet dat religies in hun essentie slecht zijn,” zei ze. “Ik denk dat het altijd de interpretatie van religie door mensen is die slecht is.”
Demirdjian, een Libanese Armeense van christelijke afkomst, zei dat wat religie betreft, “ik me identificeer als ‘het kan me niet schelen’. Ik denk er niet eens genoeg over na om een label aan te kruisen.”
Voor een Iraakse vrouw begon de twijfel toen haar jeugddroom om imam te worden net als haar grootvader prompt de kop werd ingedrukt omdat ze een meisje was. Haar negenjarige zelf geloofde dat de positie haar dichter bij God zou brengen.
Haar schok over de afwijzing leidde tot aanhoudende vragen: “Ik vroeg me af: ‘Waarom? Zijn mannen beter dan ik?”
De onrust in Irak – en de tol die dat eiste in haar leven – voedde haar ongeloof.
De 24-jarige maakt deel uit van een generatie die getuige is geweest van de door de VS geleide invasie, sektarisch geweld, de wrede heerschappij van Islamitische Staat en de toenemende invloed van milities.
Ze heeft al eerder de islamitische hoofddoek gedragen en een tijdje zelfs nadat ze zich als agnost had geïdentificeerd. Toen het aantal militanten toenam waar ze woonde, droeg ze hem gewoon om niet in gevaar te komen; op andere momenten was het om er sociaal bij te horen. Ze deed het af wanneer ze kon. Moe van de dubbelhartigheid, verwijderde ze het uiteindelijk rond 2020.
Haar leven is niet normaal.
“Ik ben altijd voorzichtig en bezorgd dat iets mij kan kwetsen, mijn familie kan kwetsen of onze relatie kan verpesten,” zei ze. “Ik vertel mensen niet dat ik agnostisch ben. Het zou een daad van domheid zijn om dat te doen in zo’n samenleving.”
