Wat kun je studenten journalistiek allemaal wijsmaken? Dat CNN-journalist en presentator Christiane Amanpour het zelf niet weet, kan ik me niet voorstellen. Ook Twan Huys moet het hebben geweten: de foto van de broodmagere man achter prikkeldraad in het Bosnië in de jaren ’90 is, op de keper beschouwd, nep.
In College Tour (NTR) van vrijdag 21 november wordt de Brits-Iraanse Amanpour gepresenteerd als een topjournalist: “Met gevaar voor eigen leven deed ze verslag van de Golfoorlog in Irak, en ook vanuit de frontlinie van de Balkanoorlog. Waar oorlog is, daar was zij. Ze wordt gezien als één van de beste, meest invloedrijke journalisten van de wereld, en ze schuwt de scherpe vragen niet. Wereldleiders legt ze het vuur aan de schenen. Maar nu ligt ze zelf onder vuur, althans haar station CNN wordt zwaar bekritiseerd door president Donald Trump.”
Deze beschuldigt CNN van ‘nepnieuws’. Die beschuldiging werpt Amanpour ver van zich: “CNN is geen nepnieuws”.
Zelf presenteert ze zich als iemand voor wie waarheid altijd voorop staat. Is haar aanhoudende gehamer op waarheid overtuigend, of overschreeuwt ze zichzelf daarmee? Ik denk het laatste.
Amanpour hanteert een vrij simpel begrip van waarheid, waarbij feiten en meningen eenvoudig van elkaar te onderscheiden zijn: “Er is altijd een scheidslijn geweest tussen feitelijk nieuws en opinie. Journalisten bij gerenommeerde kranten en nieuwszenders zijn professionele deskundigen die verslag doen van de feiten en niet hun mening geven. Daar zijn opiniepagina’s en columns voor.”
Meer in het algemeen zegt ze: “Je kunt de waarheid niet aanpassen. Er zijn empirische feiten. Die kun je geloven en dan je mening bepalen. Je kunt die feiten niet ontkennen.”
Zonder te willen vervallen in een postmodernistisch relativisme waarin waarheid geen enkel bestaansrecht meer heeft, meen ik dat feiten en meningen toch niet zo gemakkelijk te scheiden zijn als Amanpour zich dat voorstelt. Om te beginnen zijn er heel véél empirische feiten, en moet daaruit geselecteerd worden. Een journalist kiest dus feiten. Bovendien heeft ieder feit vele aspecten, en kan een en hetzelfde feit vanuit diverse invalshoeken worden belicht. Beide omstandigheden hebben als consequentie dat een journalist er steeds op bedacht moet zijn dat er meningen tussen de feiten sluipen.
“Het gaat om waarheid, niet om neutraliteit”, is het motto van Amanpour. Op basis van dat principe meent zij een betrokken vorm van journalistiek te kunnen bedrijven. Er valt op zich wat voor te zeggen dat een journalist maar beter voor zijn mening uitkomt in plaats van daarmee verstoppertje speelt. Dan weet de lezer of kijker tenminste wat voor iemand de journalist is en uit welke richting de wint waait. Het motto van Amanpour behelst echter dat waarheid niet haar enige waarde is, maar dat ook betrokkenheid haar plaats opeist. Feiten spreken in dat geval niet voor zichzelf, maar vormen bouwstenen voor een verhaal waaruit een bepaalde betrokkenheid blijkt.
Geboren uit een islamitische vader en een christelijke moeder en getrouwd met een jood staat Amanpour bijvoorbeeld voor de verzoenbaarheid van religies. De door haar bewonderde Oriana Fallaci daarentegen keert zich in de nadagen van haar carrière tegen de islam, die ze verwijt naar wereldheerschappij te streven. Uit dit verschil van mening tussen twee gerenommeerde journalisten, maak ik op dat feiten blijkbaar niet voldoende om tot waarheid te komen, als betrokkenheid de boventoon voert. Feiten verstevigen in dat geval enkel het verhaal, maar vormen het verhaal niet.
Dat bij Amanpour betrokkenheid de waarheid overwoekert blijkt overduidelijk uit de wijze waarop ze een nepfoto inzet om haar pleidooi voor waarheid in de journalistiek kracht bij te zetten. Het gaat om een foto uit 1992 ten tijde van de Balkanoorlog. Naast de foto bestaat er een videofragment van hetzelfde tafereel. Dat fragment wordt in de uitzending ook getoond. De foto is een momentopname uit de video. De videoreportage werd gemaakt door het Britse ITN.
Op de foto zie je een stel mannen achter een prikkeldraad staan. Een uitgemergelde man die vooraan staat, geeft een hand door het prikkeldraad heen. Als ik spreek van een ‘nepfoto’ dan bedoel ik niet dat de foto gefotoshopt is, maar dat deze foto iets suggereert wat feitelijk niet aan de hand is. Daarmee stel ik me op een vergelijkbaar standpunt als Aart Brouwer in de Groene Amsterdammer en Rolf Hartzuiker in de Volkskrant, die eveneens stellen dat de foto misleidend is. Het is niet zomaar een foto die als hét iconische beeld van de Balkanoorlog de hele wereld overging. De foto is misbruikt om Servische kampen in Bosnië weg te zetten als concentratiekampen.
Om hardnekkige geruchten dat de Serviërs er vernietigingskampen op nahielden te ontkrachten nodigde Radovan Karadzic een aantal westerse journalisten uit om onder vrijgeleide Servische kampen te bezoeken. De bewuste foto is gemaakt in kamp Trnopolje, dat toen functioneerde als een soort tijdelijk vluchtelingenkamp, in die zin dat Bosnische moslims in het kamp bescherming zochten. Rondom het kamp stond geen prikkeldraad. Wel was een terreintje buiten het kamp met een schuur en een transformatorhuisje dat omheind was met prikkeldraad. De uitgenodigde journalisten verschaften zich toegang tot het terreintje en filmden vanachter het prikkeldraad groepjes verzamelde mannen die waren komen kijken. Toen ze een man met een sterk uitgemergeld bovenlijf ontwaarden, zorgden de journalisten ervoor dat deze vooraan bij het prikkeldraad kwam te staan.
Het is dit beeld van een uitgemergelde man achter prikkeldraad dat de wereld overging, en waarmee de toon in de media werd gezet. De uitgemergelde man, Fikret Alic, was echter uitzonderlijk vermagerd, omdat hij, naar eigen zeggen, door maagbloedingen voedsel niet binnen kon houden. Voedseltekorten waren er overigens in de hele regio, omdat door de oorlogssituatie de aanvoer van voedsel stokte.
In een filmpje getoond tijdens College Tour benadrukt een collega van Amanpour het vakmanschap dat zij voorstaat: “Is Christiane veeleisend? Reken maar! Ze stelt de allerhoogste eisen die je je kunt voorstellen. Ze is ongelooflijk streng, en terecht. Voor zichzelf en voor haar team. Maak bij haar geen fouten.”
Hoe kan het dan, vraag ik me af, dat Amanpour juist deze nepfoto uit Bosnië gebruikt om toeschouwers in de zaal en voor de televisie, in te peperen dat waarheid en betrokkenheid in de journalistiek wel degelijk samengaan? Amanpour zegt: “Mijn carrière, mijn kijk op de wereld is gevormd door wat ik in Bosnië zag, door mijn verslaggeving daar.”
Wijzend naar de roemruchte foto op de achtergrond, vervolgt ze: “Kijk naar die foto. Toen mensen zeiden dat alle partijen even schuldig waren, zei ik: Nee, dít zijn de slachtoffers. Wie hen dit aandoet, zijn de schuldigen.”
Huys duidt de foto voor de toeschouwers: “Dit was een concentratiekamp, waarin Bosnische Serviërs moslims opsloten.” Amanpour bevestigt: “Ja, ja, precies, precies!”
Ze vertelt dat vanwege de foto haar wordt verweten dat ze partij heeft gekozen. Zeker de Serviërs haten haar vanwege de foto. Maar, vervolgt ze, bij die foto ging het “om het tegenovergestelde van nepnieuws”. Het ging “om het erkennen van de waarheid, en het vertellen van de waarheid”.
Amanpour baseert haar pleidooi voor waarheid dus op een nepfoto.
Kan het zijn dat noch Huys, noch Amanpour iets afweten van de aantijgingen dat de foto misleidend is? De foto is wereldberoemd. Er is een rechtszaak over deze foto gevoerd. In die rechtszaak werd bevestigd dat de feiten zoals hierboven in kort bestek genoemd, juist zijn. Dat de foto misleidend is staat dus buiten kijf. Niet bewezen is enkel dat de foto indertijd met opzet is ingezet om te misleiden.
In een serie over de meest iconische foto’s uit de journalistiek is de toedracht van de foto uit Bosnië uitvoerig uiteengezet. Ook uitvoerige artikelen in de Groene Amsterdammer en de Volkskrant ontmaskeren de foto als misleidend. Als Amanpour en Huys niks van de aantijgingen dat het om een misleidende foto gaat afweten, dan zijn het allebei wel erg slechte journalisten. Maar als Amanpour, en ook Huys, daarvan voorafgaand en tijdens de uitzending van College Tour wél op de hoogte zijn van de aantijgingen, maar deze voor toeschouwers en kijkers verzwijgen, en de foto presenteren als ware deze onomstreden, of enkel door Serviërs omstreden, dan is iets ernstigers aan de hand dan dat er getwijfeld kan worden aan hun beider vakbekwaamheid. Dan kan ook niet volstaan worden met enkel een rectificatie. Dan hebben ze de boel belazerd.
In de westerse wereld ligt de gevestigde journalistiek onder vuur. Haar wordt verweten: dat ze vanuit een politiek correcte ideologie een opgeschoond beeld van de werkelijkheid geeft. De onlangs verkozen president van het machtigste westerse land, Donald Trump, mengt zich in deze discussie door tijdens een persconferentie CNN te beschuldigen van ‘nepnieuws’. Niet veel later treedt boegbeeld van CNN, Christiane Amanpour, op in College Tour om te betogen dat haar journalistieke aanpak het tegendeel is van ‘nepnieuws’. Om dat aan te tonen wijst ze in het hart van de uitzending naar een speciaal voor dit doel geprojecteerde foto.
Van deze foto is al bijna twintig jaar bekend is dat het een nepfoto is. Ze gebruikt dus een foto die uit-en-te-na bewezen heeft kijkers effectief op het verkeerde been te zetten. Door zich op deze foto te beroepen valt Amanpour in haar eigen zwaard en toont ze eigenhandig aan dat Trump niet eens ongelijk had toen hij CNN ‘nepnieuws’ verweet.
Reactie van College Tour:
“Dank voor uw mail naar aanleiding van de uitzending met Christiane Amanpour.
Natuurlijk wist de redactie van het artikel in het blad ‘Living Marxist’ waarin de berichtgeving van ITN over kamp Trnopolje in twijfel werd getrokken en zelfs als leugenachtig werd betiteld. Maar na de rechtszaak daarover en de uitspraken van het Joegoslavie-tribunaal is onomstotelijk vast komen te staan dat Trnopolje een kamp was waarin mensen gevangen werden gehouden, gemarteld, verkracht en vermoord. Dat de mensen op de beelden tegen hun zin en onder bewaking en ook achter hekken, muren en andere barrières gevangen werden gehouden.
De schrijver van het artikel in Living Marxist, Deichmann, was destijds nooit ter plekke geweest en de rechter oordeelde dat alles wat hij beweerde ‘hearsay‘ was. Deichmann trad overigens later op als getuige voor de verdediging van Dulko Tadic, die werd veroordeeld door het Joegoslavie-tribunaal wegens misdaden tegen de menselijkheid. Maar dit terzijde.
Voor ons was er geen aanleiding om deze kwestie te bespreken, omdat de foto in de uitzending diende om de gruwelijkheden uit de Balkan-oorlog te illustreren. Niet om opnieuw aandacht te besteden aan een poging van een blad de berichtgeving daarover af te doen als leugenachtig.
Met vriendelijke groet,
Marij Janssens
Eindredacteur College Tour.”
Bekijk hier het fragment in kwestie tijdens de aflevering van College Tour.
