31 maart jongstleden schreef Constanteyn Roelofs dit opiniestuk over de ‘tussenlaag’ die valt tussen de overheidstop bovenin en ambtenarij onderin. Allemaal braaf afgestudeerde bestuurskundigen die termen als nudging gebruiken om een maakbare samenleving te creëren met een betrouwbare doch effectieve overheid als sturende én bepalende factor in deze samenleving. Als voorbeeld; de vleestaks. De ‘hoemoeslaag’ van bestuurskundetypes wil de burger braaf naar minder vleesgebruik nudgen door financiële prikkels in te zetten om zo via het belastingstelsel een maatschappelijk probleem op te lossen. Win-win situatie voor de overheid: geld voor de schatkist en een maatschappelijk probleem opgelost. De burger blijft achter met een volgende belastingkonkel waar je u tegen zegt.
Echter, na een paar keer lezen van hetzelfde artikel ‘mist’ er het een en ander. Ondanks dat ik mijn tijd vul als student bestuurskunde zie ik dezelfde problemen als Roelofs: rapport na rapport, taskforce na taskforce, subsidiestroom na subsidiestroom, belasting na belasting. Alles om maar een maakbare samenleving te creëren. Punt is alleen; dit noem je geen nudging, zoals Roelofs betoogt. De probleemdefiniëring ligt anders.
Om even een duiding te doen. Het werkwoord nudgen als overheidstool danken we aan het veel verkochte boek Nudge van Thaler & Sunstein uit 2008. Concreet komt nudging in deze context neer op het geven van een ‘duwtje’ aan de burger zonder de eigen keuzemogelijkheid weg te halen. Gedragswetenschap als overheidstool. Invulling hiervan voor het Nederlands Openbaar Bestuur geeft de WRR in het rapport met kennis van gedrag beleid maken. Dit rapport stelt:
‘Nudging is in ieder geval niet traditionele ‘command en control’ sturing via wettelijke geboden en verboden, en nudging is ieder geval niet traditionele sturing via de portemonnee, dat wil zeggen, door middel van subsidies of boetes’ (p.65).
In mijn eerste vijf weken als bestuurskundestudent stelde professor Menno Fenger dat nudging vergelijkbaar is met ‘het vliegje in de wc-pot’. Onbewust je erop laten mikken, zodat je jezelf erheen beweegt. Ons vleestaksvoorbeeld komt derhalve al te vervallen, dit is namelijk sturing in de portemonnee van de burger.
Ook in de wereld van bestuurskundige academici, zoals Roelofs die uiteenzet, is de discussie over nudging levendig. Zo stelt Gerd Gigerenzer dat nudging niet dé te gebruiken tool is, omdat het de vraag doet rijzen of een overheid überhaupt weet wat ‘de juiste richting’ is waar ze ons heen wil duwen. En juist die visie brengt me bij het punt wat ik wil maken.
Bij types die voor een vleestaks pleiten gaat de vraag over welke overheidstool te gebruiken: nudging, financiële prikkels, geboden en verboden. Maar de vraag moet zijn: wat interesseert het de overheid wat ik op mijn bordje heb liggen? Pas wanneer je daar een brede consensus over kan bereiken kun je verder denken. We snappen allen dat een overheid verantwoordelijk is voor het openbaar vervoer (zie Pim Fortuyn) of het leger (zie Menno de Bruyne). Maar bij maatschappelijke problemen die buiten deze core overheidsbusiness vallen is de vraag of een overheid zich überhaupt wel moet bemoeien met dergelijke problemen. Zoals Mark Raat in de Volkskrant schrijft:
‘Stop de verwatering van het overheidsdenken van de sociaaldemocratie enerzijds en appelleer aan de problemen die niet-welgestelde Nederlanders ervaren anderzijds’.
Ben ik het eigenlijk, ondanks foutieve definities en probleemdefiniëring, toch met Roelofs eens; focus op de mens, en niet op maakbaarheid.
NOTE: om de duiding aangaande nudging af te maken. De hedendaagse visie in de wetenschap en overheidswereld is dat nudging goed kan werken in een aantal situaties: (a) samen met een andere overheidstool (zoals de donorwet), (b) wanneer een algeheel verbod te heftig is maar een klein nudge-verbod wel kan helpen (zoals de mogelijke ban op grote frisdrankmaten in New York) en als (c) directe beïnvloeding zonder andere keuzemogelijkheid (zoals een gezonde bedrijfskantine).
Lees ook:
KLIK NIET OP DE RODE KNOP!
